Jak pachnie dziwidło?

 Jak właściwie pachnie dziwidło olbrzymie, jak zbudowany jest jego kwiat i czemu jest takie dziwne. 

Po kilku tygodniach oczekiwania w końcu się stało - zakwitło dziwidło olbrzymie w szklarni ogrodu botanicznego UW, zaledwie drugi raz w historii polskich kolekcji, po czterech latach oczekiwania. . Byłem tam, i wprawdzie kwiat wówczas już trochę oklapł, ale zapach nadal miał wyraźny. 

   Zapowiedź zbliżającego się rozkwitu widziałem już wcześniej i szykowałem się na niego. Lubię rośliny więc kilka razy już byłem w tym ogrodzie. Noc, gdy kwiatostan zaczął się otwierać wypadła w takim terminie, że nie mogłem pójść później do pracy, więc zamiast tego wyszedłem wcześniej aby zdążyć przed największym natłokiem. Bilet kupiłem wcześniej elektronicznie, żeby nie czekać w podwójnej kolejce. Przypuszczenie, że chętnych będzie dużo mimo wczesnego popołudnia okazało się słuszne. 

  

                                         

    Odstałem w kolejce godzinę a i tak przyszedłem w dobrym momencie, bo potem kolejka zrobiła się jeszcze dłuższa, wychodziła na chodnik na zewnątrz i tam zakręcała. W tłumie dużo było rodziców z dziećmi, które nudziły się i rozrabiały. Kolejka postępowała jednak stosunkowo szybko, po prostu była długa, biegnąc wzdłuż głównego budynku, skręcając w bramę i skręcając na dziedzińcu przed szklarniami. Kwitnącą roślinę ustawiono w krytym przejściu między dwiema tropikalnymi szklarniami. W środku obsługa starała się kierować ruchem aby nie było przestoju, nie było więc dużo czasu. Dla większości oglądających wystarczyło tyle żeby zobaczyć, powąchać, zrobić sobie selfie i pójść dalej. Ja postałem trochę dłużej, aby zrobić zdjęcia ze wszystkich stron.

   Roślina była już trochę podwiędła, zwłaszcza główna kolba kwiatostanu złożyła się w połowie, a kolorowa otoczka zwisała, odsłaniając widok na pochwę kwiatową. Przed rozkwitem wysokość całej rośliny osiągnęła 180 cm, czyli prawie tyle co ja. Nadal stojąca część kolby miała jasny, żółto siarkowy kolor. Zwieszająca się część stopniowo zieleniała ku końcowi. Otaczająca częściowo kwiat podsadka, teraz już zwieszała się luźno, na zdjęciach robionych nocą i nad ranem była wyprostowana w formie dużej, bordowej misy. Oglądana po południu miała zmienny kolor, zmieniający się od ciemnego, prawie czarnego brunatnego fioletu, przez jaśniejsze odcienie śliwkowe aż do lila różu i jasnego kremowego, z zielonkawym odcieniem w najgłębszym miejscu do jakiego dało się zajrzeć. Całość miała piękny, jedwabisty połysk, dając wrażenie lekko woskowatej powierzchni, zwłaszcza na mało wydatnych żeberkach.

  Ogółem zestawienie tych odcieni; różnych form fioletu, jasnej żółci i brudnej zieleni, wyglądało bardzo estetycznie. Można by się po tak niezwykle wyglądającym kwiecie spodziewać, że będzie pachniał jak słodkie, owocowe perfumy. Ale w naturze nie ma tak dobrze. 

                                                         

  

Ale jaką właściwie rośliną jest dziwidło? 

   Rodzaj botaniczny dziwidło, to po łacinie Amorphophallus - kolejny rodzaj roślin poszkodowany przez botaników nazwą wychodzącą z wąskiego kręgu skojarzeń. Nazwę utworzono od łacińskich słów "amorphus" i "phallus" co można przetłumaczyć jako "zdeformowany penis". 

   Należy do rodziny obrazkowatych, jest więc spokrewniony z kalią, anturium, skrzydłokwiatem czy naszą rodzimą czermienią błotną. Do rodzaju zalicza się ponad 200 gatunków rosnących w obszarach tropikalnych Starego Świata, głównie południowej Azji i Indonezji. Osiągają bardzo zróżnicowane rozmiary, kolory i formę, mają jednak wiele cech wspólnych. Formują kulistą bulwę, nieraz znacznych rozmiarów, w której gromadzą substancje zapasowe, która na przemian wypuszcza albo pojedynczy liść albo pojedynczy kwiat. 

   Niektóre gatunki o dużych bulwach są hodowane i spożywane jako warzywo korzeniowe i źródło mąki, jak na przykład dziwidło dzwonkowate (Amorphophallus paeoniifolius), nazywane Stopą Słonia, którego bulwy osiągają do 25 kg masy i po odpowiednim przygotowaniu są używano jako składnik curry. Wiele gatunków może być użytych jako jedzenie głodowe, po odpowiednio długim płukaniu i kilkukrotnym gotowaniu aby usunąć toksyny. Najszerzej stosowanym gatunkiem jest dziwidło Riviera (Amorphophallus konjac), z którego pozyskuje się gumowatą galaretkę konjak używaną jako podstawa deserów, zamiennik tofu czy składnik pewnego rodzaju makaronu. Można dostać w Polsce przekąski z tym składnikiem.

Amorphophallus conjac
Rozcięta spatha pokazująca
kwiaty dwóch płci. Wikipedia.

    Kwiatostany dziwideł mają formę podobną do wielu innych roślin z rodziny obrazkowatych. Nie są to formalnie rzecz biorąc pojedyncze kwiaty, tylko złożone kwiatostany, zawierające wiele drobnych kwiatków wyrastających z przekształconego dna kwiatowego, uformowanego w cylindryczną kolbę, zwykle pustą w środku. dlatego też wbrew wielu opisom, nie jest to "największy kwiat na świecie". A tak po prawdzie, nie jest to też największy kwiatostan, są bowiem palny tworzące rozgałęzione, krzaczaste kwiatostany o większej długości i objętości. Na pewno jest to największy nierozgałęziony kwiatostan o formie przypominającej klasyczne kwiaty, notowano takie mające 3 metry wysokości. 

    Poszczególne kwiatki są zredukowane, nitkowate, pozbawione płatków. Rolę płatka przyciągającego uwagę zapylaczy pełni otoczka (spatha) uformowana z poszerzonej, okręcającej się wokół kolby pojedynczej podsadki - liścia przykwiatowego wyrastającego z tego samego węzła. Podsadka ta często jest wyraźnie zabarwiona, może posiadać wzór plamek lub żyłek. Górna część może mieć formę skrzydełka (jak u skrzydłokwiatów) lub wywiniętej misy, dolna w niektórych rodzajach zwija się w pochwę okrywającą kwiaty żeńskie. 

Zachodzące na siebie końce spathy, z zieloną zewnętrzną
powierzchnią pochwy i liśćmi okrywy

 

  Wiele obrazkowatych tworzy kwiaty pułapkowe; tak jest w gatunku typowym, obrazkach plamistych - szczelina między kolbą a spathą jest wąska i pokryta włoskami, które umożliwiają owadom wejść do pustej przestrzeni wewnątrz pochwy i zapylić kwiaty żeńskie jeśli były wcześniej obsypane pyłkiem, ale utrudniają wyjście z powrotem. W ciągu dnia wewnątrz kwiatostanu łapie się wiele much, muszek i gzów, które siedzą tam przez noc, w tym czasie zamykają się kwiaty żeńskie i rozkwitają kwiaty męskie, obsypujące owady pyłkiem. Rano włoski więdną a owady wylatują aby przysiąść na łatwo dostępnych kwiatach żeńskich na kolbie innej rośliny. W przypadku dziwidła olbrzymiego łapanie owadów na czas kwitnienia nie jest konieczne, mają tam swobodny dostęp przez cały czas.

  Część obrazkowatych jest zapylana przez muchy, starają się więc je przyciągnąć mięsistym kolorem i zapachem, który zależnie od gatunku waha się między świeżą padliną, bardzo zaawansowaną padliną, ale też odchodami, kompostem, zapachem potu czy gnijącymi owocami. Kwiaty o jasnych barwach, czerwone, białe czy żółte, mogą mieć przyjemniejsze zapachy, podobne do fermentujących owoców, świeżych owoców egzotycznych czy po prostu słodkie, kwiatowe. Tak jest u większości gatunków anturium zapylanych przez pszczoły.  Często można zauważyć ten sam schemat: kwiaty ciemne, brunatno-bordowe + ze spatchą tworzącą pochwę wokół kolby = śmierdzące, albo przeciwnie: kwiaty jasne, kolorowe + ze skrzydełkiem bez pochwy = pachnące przyjemnie. Nie zawsze się to sprawdza, bo śmierdzące skunksem obrazki plamiste mają białą spatchę, której górna część wygląda jak skrzydełko a dopiero dolna zamienia się w pochwę z komorą. 

  Ze względu na upiorny zapach wiele dziwideł jest nazywanych Trupim Kwiatem. Mniejsze gatunki o kwiatach czarnych lub brunatnych bywają też nazywane Lilia Voodo, podobnie jak inne obrazkowate o podobnych cechach. 

  Co do składu wydaje się, że zdecydowanie w zapachu przeważają organiczne związki siarki, ale też aldehydy i ketony. W poszczególnych analizach składu najczęściej powtarza się dwusiarczek dimetylu, i trójsiarczek dimetylu, które we wczesnej fazie kwitnienia stanowią dominujące składniki odoru, z zawartością do 20%, w późniejszych fazach ich stężenie spada a roślina wydziela więcej terpenoidów, wyższych alkoholi, kwasy tłuszczowe, o zapachach bardziej podobnych do gnijących roślin. Musi mieć to znaczenie dla przyciągnięcia innych owadów w fazie wytwarzania pyłku przez kwiaty męskie. Inne gatunki dziwideł zawierają też wyższe polisiarczki, ale mogą też wydzielać aminy o rybim zapachu czy indol o zapachu odchodów.

G.C. KITE and W. L. A. HETTERSCHEID
Phytochemistry, Volume 46, Issue 1, September 1997, Pages 71-75

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0031942297002215?via%3Dihub

https://www.nature.com/articles/s41598-022-27108-8

https://www.mdpi.com/2311-7524/9/4/487

Mimo upływu pewnego czasu od pełni rozkwitu, roślina którą oglądałem w wWarszawie pachniała nadal dość intensywnie. Pierwsze podmuchy zapachu docierały do mnie jeszcze na zewnątrz, podczas stania w kolejce do szklarni. Wewnątrz starano się zapewnić dobry przewiew, ale zapach był intensywny. Cóż tu w zasadzie opisywać, był to ciężki, nieprzyjemny zapach gnijącego mięsa, jak przeterminowany kurczak. Rozmawiając z krewnymi porównywałem to do zapachu padłego kota, takiego co najmniej  dwudniowego, czy padłych myszy. Przypominał raczej zapachy na początku procesów rozkładu niż w bardziej zaawansowanej fazie, nie był zbyt słodkawy, nie wybijały się na pierwszy plan nuty siarkowodoru czy czosnkowe. Trochę przypominał mi niektóre alkilowe tiole i rozbudowane aminy, z jakimi miałem styczność w laboratorium. Myślę, że mieszanka selenofenolu, merkaptanu metylu, dibutyloaminy i kadaweryny pachniałaby niezwykle podobnie. 

Kolejna charakterystyczna cecha to wytwarzanie ciepła podczas kwitnienia. Wiele owadów padlinożernych kieruje się temperaturą aby odnaleźć w miarę świeże zwłoki, jeszcze żyjące zwierzęta,  w pobliżu których pojawiają się odchody lub intensywnie fermentujące stosy kompostu. Zapylane przez muchy i chrząszcze obrazkowate wydzielają ciepło, które jest najbardziej intensywne przy kwiatach, nasila się zwłaszcza nocą, gdy bodźce wizualne kwiatu mają mniejsze znaczenie. Pomaga to także odparować i roznieść dalej substancje zapachowe. W przypadku dziwidła olbrzymiego, temperatura u podstawy kolby może być nawet 20 stopni wyższa niż temperatura otoczenia. Jest to dla rośliny olbrzymi wydatek energetyczny. 

Obraz termowizyjny kwitnącego dziwidła z Royal Botanic Gardens Edinburgh z 2024 roku. BBC

  Termogeneza u roślin najczęściej odbywa się przez przyspieszony proces oddychania, w którym roślina pobiera tlen i utlenia zgromadzoną glukozę uwalniając energię. Oddychanie występuje u roślin równolegle do fotosyntezy, zwłaszcza nabiera znaczenia w nocy, pozwalając odzyskać energię ze słońca zmagazynowaną w glukozie, i pozwolić wykorzystać ją na syntezę metabolitów wtórnych. Rośliny termogeniczne często korzystają przy tym z uproszczonego szlaku metabolicznego wykorzystującego Oksydazę Alternatywną (AOX). Enzym ten pozwala pomijać kilka etapów następujących normalnie w drodze od utlenienia glukozy do redukcji tlenu i zwykle startuje w roślinach, gdy niekorzystne warunki lub czynniki chemiczne blokują normalną oksydazę na cytochromie C. Odkryto go podczas sprawdzania czemu cyjanek potasu nie zatrzymuje całkowicie oddychania w ciemności u roślin. Ta droga oddychania jest szybsza, ale wytwarza dużo mniej ATP, nośników chemicznej energii. Reszta energii jest rozpraszana jako ciepło. I akurat dziwidło potrzebuje go bardzo dużo. Podczas pierwszego kwitnienia rośliny w szklarni UW w 2021 roku, zmierzono w szczelinie w kolbie temperaturę do 42 stopni. 

Jedwabisty połysk 

Kwitnienie trwa u tej rośliny bardzo krótko - zwykle kwiatostan zaczyna się otwierać w nocy, około północy, wtedy kwitną kwiaty żeńskie a zapach jest bardzo intensywny. W ciągu dnia kolba i okrywa tracą turgor, stają się oklapnięte. Wieczorem drugiej nocy otwierają się kwiaty męskie, wytwarzające pyłek. Po tym cały kwiat obumiera. Jeśli doszło do zapylenia, w pierścieniu wokół kikuta kolby powstaje kilka rzędów drobnych, czerwonych owoców. Cały rozkwit nie trwa więc nawet dwóch dób. 

Kwiatostany są wytwarzane po zebraniu odpowiednio dużego zapasu w bulwie. Rośliny dziwidła hodowane z nasiona kwitną pierwszy raz po upływie 10 lub więcej lat, gdy bulwa osiągnie kilkadziesiąt kilogramów. Następnie między kolejnymi kwitnieniami następuje odstęp od 3 do 6 lat. W pozostałych okresach roślina wypuszcza raz na rok pojedynczy liść, który po kilku miesiącach obumiera a bulwa przechodzi w stan uśpienia. Kwiat jest wypuszczany w fazie bezlistnej i jego rozwój z pąka zajmuje 3-4 miesiące.

Liść dziwidła olbrzymiego jest podobnie jak cała roślina bardzo okazały. Można go w zasadzie pomylić z młodym drzewkiem. Pozorny pień to ogonek liściowy, gruby, błyszczący i ze wzorem jaśniejszych cętek, rozdzielający się na pierzaste listki, dochodzący do 4 metrów wysokości

Liść dziwidła z ogrodu UW w 2022 roku

Ogonek liścia

Wawrzynek

 Najwcześniej kwitnący rodzimy krzew, a przy tym roślina o ciekawych właściwościach - wawrzynek wilczełyko.

Wawrzynek wilczełyko to krzew dorastający do 2 metrów wysokości. Porasta obrzeża lasów liściastych i mieszanych. Lubi gleby wapniste, mogą to być też żwiry polodowcowe z domieszką okruchów wapienia, gleby utworzone na lessie, czy niezbyt kwaśna gleba leśna Jest światłolubny, dlatego chętnie pojawia się na okrajkach i poboczach dróg leśnych. Dość obfite stanowiska znalazłem w lesie niedaleko Korycin, zwłaszcza wzdłuż dróg gruntowych. Miejscami zagęszczenie dochodziło do kilkunastu osobników na 100 metrów pobocza. Okazało się to jednak stanowisko dość ryzykowne - latem dokonano czyszczenia poboczy z krzaków, i okazy rosnące bliżej niż metr od drogi ścięto wraz z tarniną, młodymi głogami i grabami.  Leśnictwo najwyraźniej nie orientowało się co tnie, bo wawrzynek przekwita już pod koniec kwietnia i bez specjalnego przyglądania się, nie tak łatwo zorientować się w gatunku. 

 

Jest to gatunek rzadki, choć przestał już być objęty ochroną ścisłą, a już tylko częściową. Występuje w całym kraju w rozproszeniu. Preferuje starsze drzewostany, więc głównym zagrożeniem siedlisk jest wejście lasu w wiek rębny i zwożenie drewna szlakami zrywnymi. W okolicy Białej Podlaskiej go nie spotkałem (może rośnie w Chmielinnem?). 

Zaczyna rozwój wcześnie. Jego strategią jest zrobić co najważniejsze zanim większość drzew rozwinie tyle liści, że na dnie lasu zrobi się ciemno. Dlatego zaczyna wypuszczać kwiaty przed liśćmi, poczynając od marca do kwietnia, zależnie od pogody, przy wczesnym początku wiosny zaczyna kwitnienie już w lutym, a w czasie poprzedniej zimy - gdy w zasadzie nie było zimy - widywałem pojedyncze, nieśmiało wypuszczające kwiatki osobniki w grudniu i styczniu. Kwiaty zebrane w małe grona o intensywnie różowym kolorze. To wtedy najłatwiej rozpoznać wawrzynka, bo żaden inny rodzimy gatunek krzewów nie kwitnie tak wcześnie i z takim kolorem.

 

Kwiaty mają wyraźny i przyjemny zapach. Ciężko mi było określić ich zapach - słodki, kwiatowy, z nutą wiśniową, może trochę przypominający niektóre różaneczniki. Było go czuć z kilkunastu kroków. Wytwarza nektar i wabi pszczoły, dla których może być jednym z lepszych źródeł wiosennego nektaru. 

W miarę trwania kwitnienia na końcach pędów zaczynają wyrastać liście, tworzące początkowo ścisłą, jasnozieloną kitę zebraną nad kwiatami. 

Po przekwitnieniu rozpoznanie wawrzynka jest trudniejsze. Charakterystyczne są podłużne liście, które dawniej, ze względu na podobne żyłkowanie, porównywano do wawrzynu. Miłośnicy roślin doniczkowych powinni kojarzyć ten kształt bardziej z oleandrem. Wydłużone, trochę jajowate ze słabo zaostrzoną końcówką. Blaszka wyraźnie zwęża się ku łodyżce, dlatego najszersza część przypada nie w połowie długości od pędu, lecz bardziej w drugiej części. Ulistnione są końce pędów, stąd liście zagęszczają się na gałązkach w małe parasolki: 

Gałązki mają jasnobrązową, gładką korę.

Pokrój zmienny. W dobrych warunkach jest to mały krzew o prostym pieńku i szeroko rozłożonych gałązkach. W miejscach, gdzie krzewy są uszkadzane, odrosty z głównego pnia formują niski, rzadki krzew, w formie paru badyli. Nie odbija silnie i generalnie nie lubi przycinania. Tak to miało miejsce tutaj, po tej nieszczęsnej wycince przydrożnych krzewów:

Ostatecznie latem kolejną cechą pomocną w rozpoznaniu są jaskrawoczerwone jagody. Mogą je zjadać ptaki, co sprzyja rozprzestrzenianiu:

Dlaczego nazwa gatunkowa to "wilczełyko"? Wawrzynki generalnie mają dość mocne łyko. Niektóre gatunki z rodziny wawrzynkowatych są roślinami włóknodajnymi, wykorzystywanymi do produkcji papieru. Jest to łyko jednak wilcze nie przez swoją siłę, lecz z powodu bardzo silnych właściwości trujących wszystkich części rośliny. Toksyna zawarta jest w liściach i korze, a szczególnie dużo jest jej w soczystych jagodach. Podaje się, że dawką śmiertelną dla dorosłego człowieka może być 10-12 jagód, dla dziecka już jedna lub dwie. Owoce wawrzynka mają słodkawy, nieco cierpki smak, który przechodzi potem w pieczenie i uczucie zdrętwienia języka. Sprawdzałem to na sobie liżąc rozkrojoną jagodę (ślinę potem wyplułem a usta wypłukałem). 

Analizy wskazują na to, że w miąższu owoców trucizny jest niewiele i koncentruje się ona w pestkach i tkance okrywającej, możliwe więc że łykanie owoców bez przeżuwania daje mniej nasilone objawy. Notowano też przypadki zatrucia po zjedzeniu kwiatów.

Po zjedzeniu dostatecznej ilości owoców objawy nasilają się i przechodzą w spuchnięcie języka, ust i twarzy, a potem też przełyku i krtani, powodując problemy z przełykaniem. Organizm stara się wydalić toksynę wywołując ślinotok, potem wymioty i biegunkę, z czasem krwawą. Jeśli jednak dawka była za duża, dochodzi do zatrucia ustroju. Pojawiają się zawroty głowy, osłabienie, odurzenie. Przyczyną zgonu staje się nagła zapaść sercowa.

Toksyny są częściowo wchłaniane przez błony śluzowe i skórę. Rozmazanie na skórze soku z uszkodzonego pędu, rozgniecionego liścia czy owoców powoduje miejscowe pieczenie i zaczerwienienie skóry, przy większej ilości i wrażliwym miejscu naniesienia także opuchliznę i powstanie pęcherzy. Nic więc dziwnego, że wawrzynki rzadko są sadzone w ogrodach - choć istnieją odmiany ogrodowe. 

Głównymi substancjami toksycznymi są estry terpenów z rodziny pochodnych forbolu - głównie mezereina. Toksyny o podobnej budowie występują też w wilczomleczach. Naśladują działanie  diacyloglicerolu i aktywizują kinazę proteinową C. Enzym ten wpływa na funkcjonowanie wielu białek w komórce. Nadmierna aktywacja tych form kinazy, które są wrażliwe na mezereinę, wywołuje silny stan zapalny, skurcze lub rozkurcze mięśni, zaburzenia przewodnictwa nerwowego.

Takie aktywatory kinazy mogą też potencjalnie promować wzrost nowotworów. Samodzielnie nie powodują rakotwórczych mutacji w DNA, ale jeśli aktywizują kinazę w komórce, która już uległa negatywnym zmianom, mogą wzmocnić działanie onkogenów i na krótko przyspieszyć efekty metaboliczne jak szybszy rozrost czy unikanie układu odpornościowego. Z drugiej strony sama ta kinaza może też aktywizować przeciwne mechanizmy, dlatego zależnie od dawki i czasu działania toksyna może być zarówno rakotwórcza jak i przeciwrakowa. Ze względu na ten zbyt chaotyczny mechanizm nie znalazła zastosowania w medycynie.

Inne substancje charakterystyczne dla wawrzynków to kumaryny: dafnina, dafnetyna, dafnoretyna, flawonoidy jak dafnodoryna, seskwiterpenoidy.

W dawnej medycynie ludowej wawrzynek bywał czasem używany jako środek wywołujący przekrwienie skóry i rozgrzewający mięśnie i stawy. Używano go też do też do rozjątrzenia wrzodów i płytkich ropni, które nie chciały się otworzyć i wypuścić ropę. Dziewczęta smarowały sokiem policzki, aby uzyskać długo się utrzymujący, kraśny rumieniec.

--------

* https://www.researchgate.net/publication/303800387_Plants_from_The_Genus_Daphne_A_Review_of_its_Traditional_Uses_Phytochemistry_Biological_and_Pharmacological_Activity 

* https://en.m.wikipedia.org/wiki/Daphne_mezereum

Drobne rośliny kwiatowe (21.) - Przetacznik blady i trójdzielny

Kolejne z naszych kilkudziesięciu przetaczników, tym razem z tych zakwitających dosyć wcześnie.

Przetacznik trójdzielny to drobna, niska roślinka, dorastająca do 20 cm wysokości, często występująca gromadnie. W miejscach mniej sprzyjających, suchych, pojedyncze rośliny osiągają tylko kilka centymetrów, zaskakując kwiatami na końcu niemal nagiej łodygi. Jego dolne listki, bliżej ziemi, są głęboko podzielone na trzy do pięciu płatów, siedzą parami na wznoszącej się łodydze. Liście wyrastające u szczytu pędu są tak głęboko podzielone, że w zasadzie rozpadają się na trzy lancetowate blaszki. Kwiaty ciemnobłękitne, wyróżniające się, zakwitające zazwyczaj najpierw na samych końcach pędów. Płatki podobnej długości co zielone działki widoczne między nimi. Cała roślina pokryta drobnymi, grubymi włoskami. Po przekwitnieniu kwiatu powstaje torebka nasienna podzielona pośrodku wyraźnym wcięciem, przez co nabiera kształtu zielonego serduszka.
Kwitnie w kwietniu, do maja, w sprzyjających warunkach zaczyna wypuszczać pierwsze kwiatki już w marcu.

Kwiat

Torebka nasienna i liście

Ogólny pokrój

Drugi przetacznik znaleziony nieopodal, to najprawdopodobniej p. blady. Dawniej uważany za odmianę lub podgatunek p. bluszczykowatego,  do którego jest bardzo podobny. Łodyga kładzie się na ziemi, dochodzi do 50 cm długości. Listki okrągławe, podzielone dwoma słabo zaznaczonymi wcięciami.
Najwyraźniejszą cechą gatunku są jednak kwiaty - o takim samym kształcie jak u pozostałych przetaczników, ale jasne. W zasadzie to białe z nieco różowym odcieniem, dobrze widocznym w kwiatach dopiero co rozkwitłych, potem blednące, jedynie ze słabo zaznaczonymi, ciemniejszymi żyłkami, czasem bardziej niebieskawymi. W sumie patrząc z dali wyglądają w trawie na białe, dlatego podejrzewam, że przez lata mogłem brać tę roślinę za którąś z wiosennych gwiazdnic.
Kwitnie od marca do kwietnia.

Oba gatunki znalazłem blisko siebie, w dolinie Bugu, w miejscu stosunkowo suchym, p. blady częściej w miejscach zacienionych przez krzaki.

Drobne rośliny kwiatowe (17.) - Żywiec

Tę akurat roślinę znalazłem, gdy jeszcze nie kwitła, ale jest na tyle ciekawa, że warto coś o niej napisać:

Znalazłem ją w lesie opodal Hajnówki, na wycieczce podczas majówki. Od razu poznałem, że ciemne narośla w kątach łodyżek liści to bulwki a nie jakieś owady, ale samej rośliny nie skojarzyłem. Jest gatunek lilii rozmnażający się w podobny sposób, czytałem też o jakimś jaskrze, ale ta roślina nie pasowała mi do tych rodzajów. Niewysoka, listki początkowo podzielone na pięć, sześć i  więcej, na szczycie łodygi kwiatowej w formie pojedynczych przylistków. Na czubkach widać było nierozwinięte jeszcze kwiaty, które jak oceniałem po kolorze zawiązujących się płatków, mogły być różowawe. No i te bulwki.
Niektóre gatunki rozmnażają się wegetatywnie wytwarzając cebulki, bulwki lub całe małe roślinki na pędach, najbardziej znana jest z tego kalanchoe żyworódka. Tu było najwyraźniej podobnie. Roślina nie miała konkretnego zapachu, same bulwki nie miały też specjalnie smaku (gdyby był to któryś z jaskrów, powinny być piekące). Zagadkę rozwiązałem dopiero w domu, i nie było to trudne, bo właściwość tej rośliny jest botanikom dobrze znana. Wpłynęła też chyba na nazwę rodzaju.

Żywiec bulwkowaty, bo tak nazywa się ten gatunek, to niezbyt częsta roślina zielna, lubiąca wilgotne lasy mieszane. Jej stanowiska są rozproszone po obrzeżach kraju, kilka na Podlasiu, kilka w Lubuskiem, parę na wybrzeżu i pogórzu, w centrum kraju niemal zupełnie jej brak. Do tego samego rodzaju należą jeszcze trzy rosnące u nas gatunki, o zupełnie innym pokroju i bez własności wytwarzania bulwek.
Należy do rodziny kapustowatych i wedle opisów powinien mieć lekko gorczycowy zapach, którego ja nie stwierdziłem.

Jeśli chodzi o zastosowanie, to mało jest o nim informacji. Różański napisał o nim trochę, okazuje się mieć ciekawe właściwości odkażające wewnętrznie, bakterio, pierwotniako i grzybobójcze, zewnętrznie regeneracyjne i zapobiegające wypadaniu włosów.*
------
*  https://rozanski.li/2778/zywiec-dentaria-w-praktycznej-fitoterapii/

Drobne rośliny kwiatowe (16.) - Przetacznik

Przetaczniki to dość liczny rodzaj roślin zielnych, o charakterystycznych kwiatach. Jak zapamięta się ich wygląd, to z nielicznymi wyjątkami da się przy każdym poznać, że to "jakiś przetacznik". Jaki konkretnie, to już wymaga głębszej znajomości cech, rosną u nas bowiem liczne gatunki różniące się drobnymi szczegółami. Łącznie w Polsce rośnie około 40 gatunków.[1]

Na powyższym zdjęciu jest najprawdopodobniej przetacznik bluszczykowaty - pędy płożą się po ziemi, listki okrągłe ale z zaokrąglonymi wcięciami, trochę podobne do pomniejszonej wersji bluszczyku kurdybanka. Kwiaty z czterema płatkami, nie do końca symetrycznymi - kwiat jest zwykle nieco pochylony, wówczas górny płatek jest ciemniejszy, mniejszy, dolny zaś jaśniejszy, większy. Żyłkowanie ciemniej zabarwione, w formie równoległych linii.
Szybko pojawia się na wiosnę i szybko zaczyna kwitnąć - pierwsze kwiatki zauważyłem ponad tydzień temu. Wraz z przetacznikiem trójdzielnym i  p. wczesnym zwykle kwitnie już w marcu, ponieważ jednak jest bardzo drobny (kwiat wielkości paznokcia małego palca) to nie jest powszechnie kojarzony z kwiatami początku wiosny.

Częsty na łąkach przetacznik ożankowy

 Przetaczniki niekiedy są sadzone jako kwiat ozdobny, tu na przykład odmiany p. pagórkowatego, czy p. ząbkowanego o okazałych kwiatach. Znany jest pod łacińską nazwą Veronica, i niekiedy jako "kwiaty Weroniki" pojawia się w literaturze pięknej.
  Rośliny te są też ziołami leczniczymi, głównie w związku z zawartością irydioidów, takich jak aukubina i katalpol, które mają działanie przeciwzapalne, bakteriostatyczne i ochronne na miąższ wątroby, stosunkowo rzadko pojawiają się jednak w popularnych herbatkach i suplementach wątrobowych. Pod tym względem najbardziej cenione są p. perski i p. leśny.

Odmienny od zwykłego wyglądu i wielkości przetaczników, jest natomiast przetacznik kłosowy, dorastający w dobrych warunkach do metra, i z drobnymi, fioletowo-niebieskimi kwiatkami ułożonymi w kłos, trochę kojarzący się z wyglądem wrzosu. Sam przez długi czas nie kojarzyłem go z tym rodzajem roślin.

Występuje pospolicie, z tego co zauważyłem, częściej pojawia się w dolinach dużych rzek, widziałem go nad Wisłą i Bugiem, a niemal zupełnie brakowało go na łąkach kilkadziesiąt kilometrów dalej. Lubi suche murawy, rzadko wykaszane łąki, nasłonecznione stoki wzgórz. Może być sadzony w ogrodach, czy to jako forma dzika, czy to w odmianach ozdobnych, dostępnych w kolorach od białego, przez jasnoniebieski, różowy aż do czerwonego.
Podobny wygląd ma nieco rzadszy przetacznik długolistny, w którym liście są wyraźnie wydłużone, zaś kłosy kwiatów cienkie, często ze zwisającymi końcówkami. Lubi też wilgotne łąki i zadrzewienia. Możliwa jest jeszcze pomyłka z przetacznikiem zwodnym, ale ten jest u nas bardzo rzadki (krytycznie zagrożony).
------
[1] Krytyczna Lista Roślin Naczyniowych Polski, wedle edycji z 1995, rodzaj Veronica

Drobne rośliny kwiatowe (15.) - Iglica

Jedna z moich ulubionych roślin. Właściwie pierwsza, która zwróciła moją uwagę na te najdrobniejsze kwiaty, nieraz wręcz chowające się w trawie. Ciepła jesień sprawiła, że nadal jeszcze kwitnie.

Iglica pospolita to powszechna roślina z rodziny bodziszkowatych, jest więc spokrewniona z pelargonią. Liście pierzaste, nieco przypominające liście marchwi. Łodyga lekko owłosiona, często czerwonawo nabiegła. Kwiaty małe, do centymetra średnicy, z fioletowymi płatkami i wyraźnymi czerwonymi pylnikami. Spotykane są też naturalne odmiany o innym ubarwieniu, widziałem zdjęcia formy z ciemniejszymi, purpurowymi plamami wewnątrz kwiatu. Sam w Warszawie, na Żeraniu, spotkałem populację o kwiatach białych, na której obrzeżach pojawiały się osobniki o cechach mieszanych - kwiaty były różowe lub białe z fioletowymi plamkami, czasem o różnym nasyceniu w obrębie jednej rośliny. Rośliny tej formy nie miały też czerwonawo podbarwionych łodyg.

Po przekwitnięciu powstaje owoc w formie długiej, ostro zwężającej się szpili, stąd nazwa rodzajowa, oraz ludowe "bociani dziób", "bociani nos". Owoc wysychając rozdziela się na pięć części, wyrzucając nasiona przyczepione do spiralnych ości. Ości te są wrażliwe na wilgoć, skręcając się i rozkręcając, dzięki czemu zaczepione w szczelinach podłoża nasiona są dosłownie wkręcanie w glebę jak wiertło.

Występuje pospolicie. Pierwotnie pochodziła z okolic śródziemnomorskich, ale rozprzestrzeniła się na inne kontynenty. Bywa uważana za chwast, choć niespecjalnie uciążliwy, chętnie pojawia się na trawnikach, zaś na polach w uprawach warzyw okopowych.
Była dawniej używana jako zioło lecznicze, choć ze względu na małe rozmiary, niespecjalnie cenne. Zawiera głównie garbniki i gorycze, polifenole z grupy kwasu galusowego, kwercetynę, jest więc typowym ziołem ściągającym, przeciwbiegunkowym, wzmacniającym naczynka krwionośne. Spośród alkaloidów zawiera nieco kofeiny.
-------
* https://www.researchgate.net/publication/314525800_THERAPEUTIC_POTENTIAL_OF_ERODIUM_CICUTARIUM_-A_REVIEW

Topinambur

Wczesna jesień jest porą gdy najobficiej kwitnie topinambur. Ale mało kto wie, czym właściwie jest.

Jego złoto-żółte kwiaty przypominają nieco miniaturowe słoneczniki z bardzo długimi płatkami, i faktycznie w pewnym sensie nimi są. Pochodzący z Ameryki Północnej słonecznik bulwiasty nie był wykorzystywany jako roślina oleista, u nas najczęściej używany jest dla ozdoby ogrodu. Ma przykrą skłonność do rozrastania się na duże obszary, dlatego po ucieczce z ogródków zaczął plenić się na nieużytkach i łąkach, nieraz tworząc wielohektarowe płaty. Z tego też powodu w wielu krajach uważa się go za roślinę inwazyjną.
Liście szerokie, pokryte miękkim owłosieniem, łodygi cienkie, wysokie do dwóch metrów, pokryte owłosieniem na całej długości.

Jego najbardziej charakterystyczną cechą jest tworzenie bulw o słodkawym smaku, które mogą być jedzone. Czasem zresztą można spotkać go w supermarketach, jako rzadko rzucane na półki, egzotyczne warzywo. Dlatego bawi mnie gdy przejeżdżam obok ukwieconych łanów topinamburu, ze świadomością, że mało kto wie do czego można tą roślinę wykorzystać. 
Bulwy zawierają w składzie skrobię oraz cukry proste, nadające im słodkawy smak, jednak główną substancją spichrzową jest inulina - polisacharyd złożony z połączonych cząsteczek fruktozy. Sposób połączenia, wiązanie beta 2,1-glikozydowe, uniemożliwia rozkład podczas trawienia tak, jak to dzieje się ze skrobią. Duża więc część zjedzonej inuliny przechodzi do jelit, gdzie staje się ona pokarmem dla zasiedlających przewód pokarmowy bakterii. Dlatego stanowi ona probiotyk. Podobnie jak inne formy błonnika ułatwia wypróżniania i obniża poziom lipidów we krwi. Powstające w wyniku bakteryjnego metabolizmu krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe stanowią źródło energii dla kolonocytów.

Te prozdrowotne właściwości mogą się jednak stać nieco kłopotliwe. Pobudzona flora bakteryjna może wywołać wzdęcia i wiatry. Dlatego często zaleca się dłużej gotować bulwy. Podczas takiego dłuższego gotowania część inuliny hydrolizuje, bulwy stają się słodsze i łatwiejsze do strawienia. Ponoć jednak, w odróżnieniu od ziemniaków, można je jadać i na surowo.

Nazwa zwyczajowa "topinambur" pochodzi z języka francuskiego. W 1613 roku w Paryżu wielką sensację wywołali członkowie amazońskiego plemienia Tupinamba, przywiezieni z jedną z wypraw. Znani byli w przekazach jako kanibale i najgorszego typu dzikusy. W zbliżonym czasie z Ameryki Północnej przywieziono pierwsze sadzonki słonecznika bulwiastego. Jedno zostało skojarzone z drugim i egzotyczna roślina zyskała miano od owego plemienia, z którym nie miała faktycznie związku.

Drobne rośliny kwiatowe (12.) - jasnota purpurowa

To jedna z mniej znanych roślin, która zaczyna kwitnąć już dość wczesną wiosną.

Liście nieco podobne kształtem do pokrzywy, ale bardziej zaokrąglone, mniejsze i wyraźnie owłosione. Te na szczycie pędu dodatkowo podbarwione na różowawo. Kwiaty jasnofioletowe z zauważalnymi od spodu długimi, chowającymi się pod hełmiastą koroną pręcikami z ciemniejszymi zakończeniami.

Trochę podobna jest zakwitająca nieco później jasnota plamista, w której dolne płatki kwiatu zawierają wyraźne czerwone żyłkowanie, która nie podbarwia się na purpurowo a pośrodku jej listków może pojawiać się biała plama (wyprowadzono z niej wiele dekoracyjnych odmian).

Jasnota purpurowa to typowa roślina ruderalna, częsty chwast w uprawach warzyw. Jest miododajna, więc jej wczesne zakwitanie ma duże znaczenie dla uaktywniających się kolonii pszczół. Młode listki mogą być spożywane w wiosennych sałatkach, choć nie są za bardzo smaczne. Jako zioło lecznicze ma działanie żółciopędne i wykrztuśne, w pewnym stopniu też uspokajające i rozkurczowe.

Jej pędy, zwłaszcza w pełni rozwoju, wydzielają niezbyt przyjemny zapach. Olejek eteryczny destylowany z rośliny zawiera wyjątkowo dużo germakrenu D, ciekawego związku o 10-kątnym pierścieniu węglowodorowym, zawartego też w olejku ylangowym. Przypisuje się mu właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybiczne i przeciwnowotworowe.[1]

------
[1]  https://ayurvedicoils.com/tag/general-uses-of-germacrene-d

Indiańska lemoniada z polskiego ogródka

Z pewnością każdy z was kojarzy sumaki - niskie drzewka, łatwo rozrastające się z korzeni, z soczystymi liśćmi podobnymi do jesionu, na jesień przebarwiającymi się na bardzo intensywny, czerwony kolor.

Drobne, zielonkawe kwiatki szybko przekwitają, tworząc ciemnoczerwony owocostan, zawierający drobne nasionka otoczone włochatą okrywą, zbijającą się w filcowatą grudę. Pozostaje on na roślinie jeszcze długo, stanowiąc dodatkową ozdobę.

U nas najczęściej sadzony jest pochodzący z Ameryki Północnej sumak octowiec, w Azji rośnie jeszcze spotykany niekiedy w uprawie sumak garbierski. To od azjatyckiej rośliny wzięła się nazwa rodzaju - zmielone owoce o mocnym kolorze, nazywano "sumaga" od starego syryjskiego określenia czerwonego koloru. Otrzymany z nich proszek do dziś jest na środkowym wschodzie i w krajach arabskich używany jako przyprawa o charakterystycznym, kwaskowatym smaku, podobnym do soku cytrynowego, dodawana do sosów i zup. Wraz z tymiankiem, kalamintą, oregano, solą morską i hyzopem stanowi składnik popularnej orientalnej przyprawy Za'atar. Czerwone owoce były też używane do farbowania, a obfitujące w taniny kora i liście stanowiły źródło zaprawy farbierskiej.
Z namaczanych w wodzie owoców robiono napój podobny do lemoniady.

Na temat amerykańskiego gatunku nie ma tak wielu informacji, wiadomo jednak, że tubylcy namaczali owoce w wodzie dla otrzymania orzeźwiającego napoju, nazywanego przeto indiańską lemoniadą. No i chyba łatwo się domyśleć, że nie piszę o tym ot tak, czysto teoretycznie. Mimo dość późnej pory, bo przełom listopada i grudnia to niezbyt dobra pora na zbiór owoców wiszących na drzewkach od końca lata, postanowiłem sprawdzić ile jest prawdy w tych doniesieniach.

Poszukałem miejsca na wsi, nieco dalej od drogi, gdzie sumak rozrósł się na teren poza ogrodami. Zerwałem kilka owocostanów, były dość wilgotne i zaczynały już brązowieć. W domu oskubałem owocki z zewnętrznej warstwy, które zostały już dość mocno obmyte przez deszcze i traciły kolor i smak; te wyrzuciłem. Ciemnoczerwone owocki ze środka oderwałem od łodyżek i wysuszyłem aby się nie psuły. Każdy owoc zawierał ciemne, nerkowate nasionko, dość twarde, otoczone suchą okrywą z odstającymi gęsto krótkimi, bordowymi włoskami. Smak wyraźnie kwaśny, bez jakiegoś określonego, specyficznego posmaku. Nasion nie rozgryzałem.

Trzy łyżki tak otrzymanego proszku wsypałem do kubka i zalałem niezbyt ciepłą wodą. Wedle tego co czytałem, zalanie gorącą może spowodować, że napar stanie się gorzki. Odstawiłem całość na pół godziny, aby owoce się macerowały. Następnie przelałem płyn przez sitko o gęstych oczkach, aby zatrzymać drobne włoski, mimo to trochę ich dostało się do płynu ale nie czułem z tego powodu nieprzyjemnego kłucia. Indiańska lemoniada była jedynie lekko zabarwiona:

Widziałem artykuły w których pokazywano napój wyraźnie różowy, możliwe że to kwestia świeżości owoców, moje były jak wspomniałem, trochę już opłukane, jesień była w tym roku wyjątkowo deszczowa. Smak kwaśny, może nieco cierpkawy, przypominający sok z cytryny ale bez jej zapachu.

Znalazłem badanie podające wartości odżywcze owoców dwóch gatunków - sumaka garbierskiego i sumaka nazywanego chińskim, choć autorzy konsekwentnie używają łacińskiej nazwy sumaka octowca [1]. W płynie otrzymanym przez zmiksowanie owoców z zimną wodą głównymi wykrytymi składnikami były kwas jabłkowy i kwas cytrynowy, w mniejszej ilości fumarowy i winowy; sumak garbierski, ten azjatycki, był wyraźnie bardziej kwaśny. Owoce sumaków zawierały też pewną ilość witamin głównie B6 i niezbyt dużo C. Interesujące wydaje się wykrycie witaminy B12, która rzadko pojawia się w roślinach, może to wynik pracy bakterii zasiedlających gąbczaste owocostany.

Za kolor okryw owoców opowiadają występujące w dużej ilości antocyjany, głownie delfinidyna, cyjanina i pelargonina [2]. Wyciągi z owoców sumaków mają właściwości przeciwbakteryjne i ściągające.

Niektórzy są ponoć uczuleni na sumaka, dostają objawów alergicznych już od przebywania w pobliżu krzewów czy dotykania liści. Ja niczego takiego nie zauważyłem, żadnego drapania w gardle czy wysypek. W literaturze panuje zresztą pewne zamieszanie, w związku z tym, że dawniej do rodzaju sumak zaliczano toksyczne rośliny, wydzielone obecnie do rodzaju Toxicodendron. Roślina Toxicodendron vernix do dziś pospolicie nazywana sumakiem jadowitym, przypomina faktyczne sumaki tylko wyglądem liści i pokrojem, jest jednak gładka, nieowłosiona i błyszczy od lepkiej substancji, wywołującej dotkliwe kontaktowe zapalenie skóry.
Z powodu tej dawnej pomyłki różne źródła do dziś piszą, że sumaki są trujące, choć nie opisano dotychczas zatrucia nimi. Biorąc pod uwagę, że azjatycki gatunek jest od wieków źródłem przyprawy, a z amerykańskiego tubylcy otrzymywali napój, raczej nie ma się czego obawiać.
W pewnej starej publikacji opisano, że osoby u których po kontakcie z amerykańskim trującym bluszczem rozwinęła się alergia, reagowały na niektóre inne rośliny ale nie wykazały reakcji przy kontakcie z sumakiem octowcem i sumakiem garbierskim.[3]

------
[1]  Wei Chen, 2009. Comparative Study on the Chemical Composition of Syrian Sumac (Rhus coriaria L.) and Chinese Sumac (Rhus typhina L.) Fruits. Pakistan Journal of Nutrition, 8: 1570-1574.
[2] Rapisarda P. et al.  Chemical Characterization of Different Sumac and Pomegranate Extracts Effective against Botrytis cinerea Rots, Molecules 2015, 20, 11941-11958; doi:10.3390/molecules200711941
[3]  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/6227468

*  http://thejaps.org.pk/docs/v-22-2/44.pdf
* https://en.wikipedia.org/wiki/Za%27atar
* https://en.wikipedia.org/wiki/Rhus_coriaria
* http://thejaps.org.pk/docs/v-22-2/44.pdf

Drobne rośliny kwiatowe (11.) - Storczyk kruszczyk

Spacerując w okolicach Nepli zauważyłem na poboczu drogi drobną roślinkę. W zasadzie mógłbym sądzić że to przekwitła dziewanna drobnokwiatowa, bo kwiatostan z daleka wydawał się zielony, ale liście o równoległym unerwieniu, niczym babka lancetowata, sugerowały coś innego. Zaintrygowany zbliżyłem się - czyżby trafiła mi się ciemiężyca? Widziana w ogrodzie botanicznym ciemiężyca zielona była dużo większa, ale może to była akurat biała albo czarna. Dopiero po zobaczeniu kwiatków o charakterystycznym kształcie poznałem, że oto muszę mieć do czynienia z jakimś storczykiem. Moim pierwszym znalezionym w plenerze.

Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), bo to jego ostatecznie znalazłem, jak na europejskie storczyki nie jest tak znów rzadki. Rośnie w całej europie i częściowo w Azji aż po Chiny. Stosunkowo dobrze radzi sobie w stanowiskach zmienionych przez człowieka, pojawia się w parkach, na glebie zawierającej pokruszony gruz czy wreszcie na poboczach dróg. W naturze lubi łąki, obrzeża widnych lasów, glebę raczej zasadową. Jako jedyny europejski storczyk został zawleczony do Ameryki, w Kanadzie na wschodnim wybrzeżu jest dość pospolity.

Tworzy pęd wysoki do 30-40 cm, rzadko przekracza pół metra. Kwiaty zawierają lekko wydatną, białą warżkę, trzy płatki jasnozielone i dwa płatki biało-zielone lub różowawe. Znanych jest kilka podgatunków różniących się drobnymi cechami. Znalezione przeze mnie z początku miały kwiaty zielonkawe, po dwóch tygodniach na przekwitających osobnikach stwierdziłem, że pod koniec kwitnienia przebarwiły się na różowawo.
Kwiaty wydzielają nektar, osobniki które znalazłem były gęsto oblezione mrówkami. W nektarze wykryto obecność naturalnych opioidów, w tym oksykodonu, które działają na owady narkotycznie, powodując że dłużej siedzą na kwiecie. To jedno z nielicznych naturalnych wystąpień tej pochodnej kodeiny.

Wedle portalu Atlas Roślin najbliższe stanowiska znajdują się 50-60 km od tego miejsca.

Drobne rośliny kwiatowe (10.) - Rumianek bezpromieniowy

Jedna z najpospolitszych ale i chyba mniej znanych roślin. Bliski krewniak rumianka polnego, różniący się tym, że jest zupełnie pozbawiony płatków.

Kwiatostan złożony niemal wyłącznie z brudnożółtych kwiatów rurkowatych, tworzących małą, żółtozieloną kulkę. Kwiaty języczkowe, których wydłużona korona tworzy w takich kwiatostanach płatki, pojawiają się rzadko i są zredukowane do krótkich, białych strzępków. Angielska nazwa to "pineapple weed" zapewne przez skojarzenie koszyczków z owocami ananasa, choć pisze się, że zapach wydzielany przez rozgniecione koszyczki ma przypominać ananas. Dla mnie jest po prostu silnie kwiatowo-rumiankowy. Roślina niska, nie osiągająca 50 cm.

Rumianek bezpromieniowy występuje naturalnie w Ameryce Północnej, zwłaszcza w rejonach o klimacie umiarkowanym i chłodnym aż do Alaski, a także w północno-wschodniej Azji, w tym na Kamczatce, Sachalinie, części Syberii i Chin. W Europie pojawił się nie tak dawno. Jeszcze w latach 40 XIX wieku notowały go jako rzadką ciekawostkę ogrody botaniczne, na przełomie wieków zaczął się niespodziewanie rozprzestrzeniać, prawdopodobnie zawleczany wraz z towarami lub z pociągami. Jego nasiona, które wytwarza dość obficie, po zmoczeniu wytwarzają kleisty śluz, dzięki czemu przyczepiają się do butów, opon i podwozi, podobnie podróżuje wiele gatunków [1]. W pewnym zielniku przeczytałem, że w Polsce rumianek bezpromieniowy pojawił się wraz z towarami sprowadzanymi ze wschodu i początkowo ograniczał zasięg do torowisk. W sumie jednak źródła z różnych krajów nie są pewne, czy przybył do Europy z Azji czy z Ameryki.[2] Może było i tak i tak.

W kilku krajach uważany za gatunek inwazyjny. Jest dosyć odporny na deptanie, dlatego chętnie porasta pobocza ścieżek i nieutwardzonych dróg wraz z babką i rdestem ptasim, wyrasta też ze szczelin chodnika, na gruzowiskach i nieużytkach.

Jest używany w ziołolecznictwie w podobnych zastosowaniach co rumianek polny. W odróżnieniu od niego zawiera mało azulenów, odpowiedzialnych za działanie rozkurczowe i uspokajające, dlatego na pierwszy plan wysuwa się w nim działanie przeciwpasożytnicze, zwłaszcza na pasożyty układu pokarmowego.
-----
[1]  A. Zwaenepoel et al. Motor vehicles as vectors of plant species from road verges in a suburban environment, Basic and Applied Ecology; Volume 7, Issue 1, 2 January 2006, Pages 83-93
[2]  http://www.dagenhamchaselnr.org.uk/wildlife_plants/plants/pineapple_weed.php

Drobne rośliny kwiatowe (8.) - Czosnaczek

Roślina może nie drobna, bo w dobrych warunkach i gęstych zaroślach może sięgać do pasa, ale kwiaty ma niepozorne i nie ozdobne:

Dużo bardziej charakterystyczne są liście o zaokrąglonym karbowaniu, jasne i miękkie. Roztarte w palcach nabierają charakterystycznego czosnkowego aromatu, mogą być użyte jako przyprawa do dań, a ponieważ są miękkie i nie posiadają łykowatych żyłek, mogą być też zjadane jako sałatka. Nadają się zwłaszcza wiosną i wczesnym latem, później, gdy roślina przekwita, nabierają gorzkawego posmaku.
Korzeń krótki, palowy, łatwo daje się wyrwać. Przełamany pachnie bardziej jak chrzan i może być użyty jako jego zastępstwo.

Czosnaczek rośnie w miejscach ruderalnych, na poboczu dróg, na skraju lasów, wydaje się preferować miejsca zacienione i wilgotniejsze. Łatwo rozsiewa się z drobnych nasionek. Należy do rodziny kapustowatych (dawniej krzyżowe), jest więc spokrewniony z rzeżuchą, gorczycą i rzodkiewką, przy czym co ciekawe stanowi rodzaj monotypowy - rodzaj czosnaczek zawiera tylko jeden gatunek, czosnaczek pospolity.
Podobnie jak inne kapustowate zawiera olejki gorczyczne i glikozydy izotiocyjanianowe, które po uszkodzeniu rośliny (roztarciu liści) hydrolizują pod wpływem enzymów uwalniając ostry w smaku i zapachu izotiocyjanian allilu, odpowiadający też za smak musztardy czy ostry zapach chrzanu i wasabi.

W ostatnich latach obserwuję, jak jako mało znaną, ale przecież tradycyjną przyprawę promuje się czosnek niedźwiedzi. Pojawia się suszony w saszetkach a w sklepach ogrodniczych sprzedają sadzonki. Może udałoby się coś takiego też z łatwym w uprawie, okazałym i silnie pachnącym czosnaczkiem?

Drobne rośliny kwiatowe (7.) - Czworolist

Latem podczas spaceru po lesie w okolicach Terespola zupełnie przypadkowo natknąłem się na niską, nie specjalnie rzucającą się w oczy roślinę, o bardzo charakterystycznym wyglądzie:

Był to czworolist. Niska roślina cieniolubna, wyrastająca z długożyjącego kłącza (ponoć jeden osobnik może rosnąć w danym miejscu nawet 200 lat). W danym sezonie kłącze wytwarza jeden pęd, na nim cztery liście i jeden kwiat. Brak płatków korony, zamiast nich widać tylko zielone listki okwiatu. Pręciki długie, z jasnożółtymi pylnikami, słupek czarny, błyszczący, w formie czarnej kulki. Po przekwitnięciu powstaje czarna jagoda.

Źródła podają, że lubi miejsca zacienione i jest charakterystyczny dla lasów naturalnych lub półnaturalnych, liściastych o żyznej glebie. Miejsce w którym znalazłem stanowisko nie wyglądało zbyt dziko, mógł to był jednak las po odnowie naturalnej, to jest bez specjalnego dosadzania drzew. Był to pas lasu między kwartałami nasadzeń z przewagą gatunków liściastych raczej nie typowych dla nasadzeń, a więc olch, topoli, grabów a nawet robinii akacjowych, otoczony z dwóch stron zastanawiającymi wałami ziemnymi.

Roślina dawniej była stosowana jako lecznicza, do ran, owrzodzeń i stanów zapalnych skóry. Wewnętrznie w małych ilościach na drgawki i skurcze oraz przy kokluszu czy przewlekłym kaszlu, sproszkowany korzeń jako środek wymiotny. Przypisywano mu własności odtruwające od rtęci i arszeniku, sam jednak jest rośliną silnie trującą, głównie za sprawą saponin (odpowiadających pewnie za działanie wykrztuśne) i alkaloidów o działaniu nasercowym. Zdarzały się zatrucia dzieci i dorosłych przy zjadaniu dużej, czarnej jagody, i to pomimo jej ponoć dość nieprzyjemnego smaku.

Może być sadzony jako dekoracyjna roślina okrywowa w miejscach zacienionych. Wykazuje dużą zmienność. Nawet w jednej kępie zdarzają się osobniki o pięciu liściach i/lub pięciu listkach okwiatu i do dwunastu pręcików. Także ja takie znalazłem: