1904 - Szalony Hrabia

Zdarzenia z lutego 1904 roku chyba najbardziej przypominają historie amerykańskich strzelanin, gdzie szaleniec strzela do przypadkowych osób. Pod względem skali był to na pewno przypadek wyjątkowy, bowiem w ciągu jednej nocy obłąkany hrabia postrzelił w Warszawie kilkadziesiąt osób.

Hrabia Włodzimierz Dąmbski herbu Godziemba był potomkiem znanej i szanowanej rodziny szlacheckiej z Kujaw. Już wcześnie dał się poznać jako człowiek łatwo poddający się emocjom, wdający się w bójki i awantury, okresami zaś miewający napady niewytłumaczalnych zachowań. Wreszcie na początku XX wieku rodzina umieściła go czasowo w zakładzie dra Chomętowskiego, aby się uspokoił. Jak potem podawano zdiagnozowano u niego psychosis periodica co jak się zdaje wedle dzisiejszej klasyfikacji byłoby formą choroby dwubiegunowej. Była to w zasadzie choroba nieuleczalna, ponieważ jednak Dąmbski pojawił się w zakładzie z własnej woli i wyraźnie mu się polepszyło, na początku 1904 roku został wypuszczony. Jak się miało okazać, przedwcześnie.

Początek
14 lutego hrabia pojawił się w restauracji Stępkowskiego, żądając wydania mu różnych dań. Obsługa chętnie spełniała te żądania, widząc w jego ręku pistolet który machinalnie obracał w palcach. Zaprowadzony do bocznej salki zaczął się awanturować, że wszystkich zastrzeli jeśli obsługa nie wyda mu tego czego żądał. Przyniesiono mu czego chciał i zawezwano komisarza Sokołowa.

 Gdy zobaczył komisarza wchodzącego do sali  z towarzyszącymi policjantami, oznajmił im że właśnie został wybrany na cesarza austriackiego i mniema, że przybyli tu oddać mu honory. Komisarz łagodnie przekonał go, że powinien odpocząć i wrócić do domu, po czym odwiózł do mieszkania przy ulicy Złotej 4.
O złym stanie zdrowia lokatora dowiedział się stróż, toteż gdy policjanci odjechali, wszedł schodami na górę i zapukał pytając, czy hrabia potrzebuje czegoś. Zamiast odpowiedzi Dąmbski strzelił przez drzwi, raniąc stróża w szyję.

Miejsce
Ulica Złota miała wówczas taki sam przebieg jak dzisiejszy, nie przerwany jednak zbudowanym po wojnie pałacem Kultury i Nauki, a więc zaczynała się od skrzyżowania Jasnej i Zgody, biegła w stronę Marszałkowskiej aż do Twardej. Była jednak węższa niż obecnie i w całości zabudowana piętrowymi kamienicami. Dawna kamienica pod numerem 4 już nie istnieje, odnalazłem jednak zdjęcie z lat 30.:

Mieszkanie hrabiego znajdowało się na piętrze i miało balkon, zapewne chodziło o ten pierwszy. Z kamienicą sąsiadował budynek narożny Złota2/Zgoda 11, tu na zdjęciu z lat 70 przed wyburzeniem:

 Naprzeciwko stoi zachowany do dziś budynek Złota 1. Ten krótki odcinek ulicy przecinał Marszałkowską, na rogu z nią, po przekątnej z mieszkaniem hrabiego, stał jednopiętrowy hotel Metropol. Na podstawie fotoplanu Warszawy z 1935 roku [1] opracowałem taki ogólnikowy schemat tej okolicy:

Pierwsze strzały
Gdy wezwany policjant przybył od strony schodów, hrabia kilkakrotnie strzelił przez drzwi, nie dając wejść na klatkę. Wycofano się zatem aby poczekać na rozwój sytuacji. Tymczasem na zewnątrz mimo zapadłego zmroku zebrała się grupka gapiów. A było na co popatrzeć - hrabia ubrany w kamizelkę strzelecką wystawił na balkon portret cesarza, po czym ogłosił, że to jego ojciec, następnie próbował wygłosić przemowę do ludu, jednak zagłuszały go śmiechy widzów. Urażony zapowiedział, że on im pokaże po czym cofnął się do mieszkania. Po kilku minutach powrócił z dubeltówką i strzelił w stronę gapiów.
Następnie strzelił kilka razy w stronę Marszałkowskiej. Dokładnie celując strzelał w okna kamienic naprzeciwko, a kilka kolejnych strzałów posłał w stronę skrzyżowania ze Zgodą i Jasną. Gdy widzowie schowali się, załadował nowe naboje i strzelił jeszcze w stronę alei, skąd przychodzić zaczęli zaciekawieni przechodnie.
W znajdującym się na rogu hotelu Metropol trwał właśnie bankiet. Kilka śrucin wybiło szyby. Jeden z gości, niejaki Kobylski, wyjrzał przez okno i został trafiony w głowę. Wyglądający na ulicę redaktor Dziennika Porannego został raniony w rękę, spośród gapiów którzy stali pod kamienicą pierwsze wystrzały poraniły około dziesięciu osób. Ulica Złota opustoszała, lecz wokół wciąż żyło miasto.
Nieświadomi zdarzeń przechodnie wychodzili czasem ze Zgody lub Jasnej i przecinali skrzyżowanie, gdzie dosięgały ich kule. Ponieważ właśnie skończyło się przedstawienie w filharmonii, większa grupa widzów przechodziła tamtędy. Okoliczni mieszkańcy postanowili zagrodzić chodnik. Nadal zagrożone były osoby z przyległych kamienic.

Syn stróża spod numeru ósmego Franciszek Andrut wyszedł z bramy, najwyraźniej nie wiedząc co się dzieje. Pośrodku jezdni kula ugodziła go w pierś - zginął na miejscu. Wcześniej to samo dosięgło Pawła Cisiaka który wychylał się z bramy naprzeciwko. Dopiero teraz, po blisko czterdziestu wystrzałach i kilkunastu ranionych osobach, policja utworzyła kordon, odgradzający ten odcinek ulicy.

Druga połowa nocy
Sprawdzoną metodą poskramiania awanturników i furiatów było w tym czasie polewanie zimną wodą, policja zamontowała więc w bramie kamienicy wąż, z którego polewała balkon i okna mieszkania. Strumień wody zgasił wszystkie lampy. To jednak nie dawało rezultatu.
Problematyczne były też próby wdarcia się od schodów, hrabia bowiem przestrzelił w nich otwór wielkości talerza, przez który dobrze było widać na tle okna czy ktoś zbliża się tą drogą. Co pewien czas wychylał się i strzelał w okna, przy okazji udawało mu się zranić jakiegoś policjanta. Nie udała się też próba zarzucenia na niego pętli z balkonu powyżej. O godzinie trzeciej w nocy pod wpływem nowej manii systematycznie zgasił wystrzałami wszystkie latarnie jakie miał w zasięgu. W zapadłych ciemnościach jego unieszkodliwienie było jeszcze trudniejsze, nie było bowiem widać gdzie się znajduje. Dowódca pułkownik Popławski wpada więc na pomysł aby zwiesić z dachu pochodnię, która oświetli balkon i mieszkanie wewnątrz.
Komisarz X cyrkułu Marynowski czai się w bramie naprzeciw z dubeltówką, a komisarz Pleszko w zaciemnionym mieszkaniu naprzeciwko. Gdy pochodnia osiąga okna mieszkania, ze środka dobiega celny strzał który ją gasi. Pleszko strzela w stronę gdzie dostrzegł rozbłysk wystrzału, lecz nie trafia. Lepszą rękę miał jego przeciwnik, który widząc błysk postrzelił jego i towarzyszącego mu policjanta. Tymczasem niemal następował już ranek.

Poranek
Policjanci próbowali się chwytać różnych, nawet najdziwniejszych sposobów, byle zakończyć całą historię. Lekarze proponowali aby wywiercić dziury w ścianach i wstrzyknąć do środka formalinę, której opary udusiłyby Dąmbskiego. Inni szykowali się do zrzucenia na balkon granatu, który prawdzie uszkodziłby budynek i mógłby jeszcze kogoś zranić, ale na pewno zabiłby szaleńca. Innym pomysłem było zagranie na trąbce pobudki strażackiej, którą słysząc hrabia powinien wyjrzeć a może nawet stanąć na baczność. To jednak nie zadziałało.

Mijała już 6 nad ranem gdy wracający do domu z karnawałowej maskarady pirotechnik Władysław Kiełpiński zaoferował swoją pomoc. Z palta i czapki nałożonych na kij stworzył kukłę, którą wystawił za balkon na drugim piętrze, po czym strzelił w stronę mieszkania hrabiego. Gdy ten wychylił się aby strzelić w ciemną sylwetkę padł celny strzał, a śrut zranił szaleńca w twarz. Broń napastnika wypadła na ulicę, zaś raniony w rękę i głowę Dąmbski usunął się na podest balkonu.

Straty
Dopiero po aresztowaniu wyjaśniło się dlaczego tak trudno było go trafić - miał na sobie stalową koszulkę z małych płytek, pełniącą rolę kamizelki kuloodpornej. Wówczas też ewakuowano sąsiada hrabiego zranionego w rękę, który nie miał jak wyjść. W mieszkaniu na trzecim piętrze kamienicy na przeciwko znajdowały się dwie dziewczynki, których matka nie mogła dostać się do mieszkania i które dopiero teraz mogły wyjść. Jak się okazało przeleżały całą noc na podłodze kuchni.
 Mieszkanie zostało zdemolowane, na ścianach widoczne były ślady po kulach. Wszędzie walały się patrony od dubeltówki i łuski od nabojów pistoletowych, w szafce tkwił jednak jeszcze dość pokaźny zapas, który pozwoliłby mu przeciągnąć strzelaninę co najmniej do popołudnia. Woda, którą polewano balkon i okna, zalała parter. Wybite zostały wszystkie okna w sąsiednich kamienicach, gdzieniegdzie widniały ślady odłupanego tynku.
Ranionych zostało łącznie około 40-50 osób, z czego dziesięć ciężko, prawdopodobnie dwie zabite, choć prasa wspomina jeszcze o śmierci krawca Moraczewskiego. Hrabia był zwolennikiem strzelectwa i dobrym myśliwym, jego znajomi mówili potem prasie, że tylko silnemu wzburzeniu i ciemnościom należy przypisać to, że nie skończyło się na większej liczbie zabitych. Prasa zachodnia pisała o tym w czarniejszych barwach - napisano ze Dąmbski ostrzelał manifestację antywojenną zabijając kilkanaście osób. Faktycznie taka demonstracja odbyła się tego dnia ale w innej części miasta.

Szaleniec
Nie mam zbyt wiele informacji o jego dalszych losach. Na pewno został aresztowany, jednak z powodu wyraźnej choroby psychicznej skierowano go na leczenie. Opracowanie na temat genealogii potomków Sejmu Wielkiego podaje dwóch Włodzimierzów Dąmbskich żyjących w tym czasie - nie sądzę aby chodziło o Wł. Ludwika, który miał wówczas 17 lat, więc był to raczej 34-letni Włodzimierz Ludomir, kawaler o którym brak dalszych informacji[2].

[Post scriptum 2015 ]
Znalazłem jeszcze nieco źródeł na temat tego przypadku. Inne ówczesne gazety potwierdzają moje przypuszczenia. Sprawca miał w chwili zdarzenia 34 lata był to więc raczej wspomniany Włodzimierz Ludomir. Był kiedyś właścicielem folwarku Rościeszyn-Czernichów koło Sieradza
Sprzedaż i parcelacja majątku w roku 1899 skończyła się procesem sądowym o nieprawidływy podział gruntów przez geometrę, który Dąmbski wygrał. Zapewniło mu to pieniądze dzięki którym mógł spędzić kilka następnych lat na balowaniu w różnych modnych miejscach. Na trzy lata przed strzelaniną wygrał konkurs strzelecki w Monte Carlo, znany był jako miłośnik broni sportowej, miał jej kilka sztuk.
Po strzelaninie przesiedział kilka tygodni w areszcie śledczym, cierpiąc z powodu tkwiących w szczęce śrucin. Ostatecznie po uznaniu jego czynu za wywołanym atakiem choroby, przeniesiono go do szpitala w Tworkach.
--------
* Złota 4 przed 1939

* Goniec Poranny 14, 15, 16 lutego 1904
* Goniec Wieczorny 15 lutego 1904 +dodatek nadzwyczajny
* Gazeta Lwowska 17 lutego 1904
* Kurjer Warszawski 5 marca 1904

[1]  http://www.warszawa1939.pl/index_fotoplany.php
[2] http://www.sejm-wielki.pl/b/4.285.777

1929 - Śmiertelna pomyłka

Piotrkowski korespondent "Republiki" telefonuje: Przed 10 laty w roku 1919 dokonano potwornej zbrodni w miejscowości Ostrów koło Kalisza. Wymordowana została cała rodzina Jakubowicza, składająca się z 8-miu osób. Cudem tylko wyratowany został 8-litni podówczas Mordka Jakubowicz, który ukrył się pod łóżkiem i być świadkiem tragedji.
Polskie władze bezpieczeństwa, które od zaledwie paru tygodni przejęły włade od okupantów, wyśledziły sprawcę zbrodni. Był nim niejaki Szmaj, mieszkaniec jednej z osad okolicznych, który bezpośrednio po zbrodni zbiegł w głąb Niemiec, gdzie ukrywał się dotąd. Przed pół rokiem Szmaj dał znać swojej żonie że zatęsknił za nią i ma zamiar ją odwiedzić. W między czasie żona mordercy, przypuszczając, że mąż już nigdy nie wróci do kraju z obawy przed karą, wyszła za innego. Otrzymawszy tn list udała się z nim zezzwłocznie do władz i dała znać policji. Władze polskie skontaktowały się z władzami niemieckimi, które aresztowały Szmaja i osadziły go w mieście Els w węzieniu. Na rozprawę powołano 18-letniego obecnie Mordkę Jakubowicza, któy przebywa w Piotrkowie w internacie.
Dla informacji dodajmy jeszcze że zbrodnia została dokonana przez pomyłkę. Szmaję wynajął mianowicie niejaki Kołduński i kazał mu zamordować właściciela realności Koszerka i szwagra Jakubowicza, z którym tenże Koszerka miał nieporozumienie na te majątkowym. Morderca przez pomyłkę wtargnął do mieszkania Jakubowicza, który mieszkał w tymże domu co Koszerek i wymordował całą rodzinę Jakubowicza..
.
[Republika 28 listopda 1929]

Jak to się ten los przedziwnie plącze...

1906 - Szaleniec z siekierą

Jeden z nielicznych na szczęście w naszym kraju przypadków masowych morderstw przypominających te znane z krajów zachodnich, ale ze znanych mi najtragiczniejszy:

Tragiczne zajście w Górze Kalwaryi.
W "Przytułku dla kalek i starców", który zbiegiem okoliczności zamienił się na szpital dla obłąkanych, od sześciu lat przebywa Bolesław Kabacik, który poprzednio już dłuższy czas pozostawał u Jana Bożego w Warszawie. Chory, po dwóch latach pobytu w zakładzie górnokalwaryjskim, zaczął objawiać instynkty i usposobienie awanturnicze. Dr. Rzeszotarski, ordynator zakładu, polecił służbie, aby go nie używano do drobnych robót gospodarczych.


W ostatnich czasach polecenie to ściśle nie było wykonywane, ponieważ Kabacik był spokojniejszy. W czwartek dano mu siekierę, Kabacik zaczął rąbać drzewo. Nagle dostawszy ataku furyi, wpadł on do ogródka w oddziale męzkim, gdzie odpoczywało około 30 chorych z dwoma dozorcami i zanim zoryentowano się w sytuacyi, obłąkany rzucił się, rzężąc przeraźliwie, na dwóch najbliżej stojących chorych i siekierą zabił ich na miejscu. Przerażeni chorzy zaczęli uciekać. Nie wszyscy jednak szukali ratunku w ucieczce, jedni (idyoci) nie zdawali sobie zupełnie sprawy z niebezpieczeństwa, drudzy zaś (paralitycy) pomimo usiłowań, nie mogli ruszyć się z miejsca. Gdyby nie przytomność dozorców, niewiadomo do jakich rozmiarów doszłaby ta straszna rzeź. Na ziemi leżało już 8 ciał ludzkich, straszliwie poranionych ostrzem topora. Jeden z dozorców wywalił wrota, prowadzące na dziedziniec i tym sposobem ułatwił ucieczkę, drugi zaś chwycił leżący na dziedzińcu orczyk i rzucił się z nim na szaleńca. Kabacik ujrzawszy zbliżającego się dozorcę, rzucił się ku niemu; dozorca jednak zręcznie rzucił orczyk, który ugodził szaleńca w nogi. Ból oprzytomnił Kabacika, który rzucił topór i spokojnie pozwolił się obezwładnić nadbiegłej z pomocą służbie.
Nieszczęśliwy szaleniec zabił 8 osób idyotów, a jednego ciężko zranił.
Nieszczęsny szaleniec, osadzony w odosobnionej celi, zdaje sobie sprawę z popełnionego czynu i zalewa się łzami na jego wspomnienie. *

W miejscu dawnego przytułku mieści się dziś dom pomocy społecznej dla osób o przewlekłych chorobach psychicznych. O dalszych losach sprawcy nie udało mi się dowiedzieć
---------
*Postęp nr 206, Poznań 13 września 1906

1957 - Czarownica w Chrzanowie

"Powód morderstwa: czarownica"

Kraków (PAP) Ciemnota i urojenie stały się powodem tragicznego morderstwa, dokonanego na osobie 61-letniej mieszkanki Chrzanowa, Barbary Waderlich. Mordercami byli 35-letni Józef i 37-letni Franciszek Główniowie, z zawodu cieśle.Tło zbrodni jest następujące:
Józef Głownia był przekonany że Barbara Wanderlich rzuciła nań "czary" i spowodowała u niego chorobę umysłową. Pragnąć zlikwidować "czarownicę" wespół z bratem w nocy z 3 na 4 bm. zamordowali Barbarę Wanderlich. Bracia zadali ofierze 46 ran kłutych a zwłoki zakopali w piwnicy. Józef Głownia porzebywał pewien czas w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, po wyjściu z zakładu utrzymywał, że przyczyną jego choroby są "czary" rzucone przez Barbarę Wanderlich i odgrażał się, że musi się pozbyć swej "prześladowczyni".
Obaj mordercy zostali ujęci. Józef Głownia skierowany został na obserwację do zakładu psychiatrycznego, zaś jego brata Franciszka osadzono w więzieniu.

[Dziennik Bałtycki piątek 9 sierpnia 1957 Bałtycka Biblioteka Cyfrowa]

Jest to bodaj ostatnia taka sprawa w Polsce. Oczywiście przyczyną morderstwa nie był zabobon ale choroba psychiczna mordercy, niemniej przesąd dał mu treść dla urojeń.

1881 - Panika w kościele Świętego Krzyża i zamieszki

Dziewiętnastowieczna prasa pisząc o religijności Polaków często podkreślała jej masowość. I tłoczność. Przed erą tramwajów, ścisk i tłok przysłowiowo kojarzono z kościołami, gdzie tłoczono się w ogromnej ilości, aż nieraz nie dało się uklęknąć a damy mdlały jedna po drugiej.
Taki też tłok panował w warszawskim kościele Świętego Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu na sumie w dniu 25 grudnia 1881 roku. Później, już po wszystkim, krążyły różne wersje tego co faktycznie zaszło. Jedni mówili o złodzieju, który przetrząsając cudze kieszenie, wywołał zamieszanie bojąc się złapania; inni mówili o omdlałej, do której cucenia proszono wody. Dość że w pewnym momencie, zaraz po Ofiarowaniu, rozległ się doskonale słyszalny okrzyk "Gore!", co w takim tłumie okazało się przyczyną tragedii.

Pożary w miejscach masowych, często z ograniczoną możliwością ucieczki, wielokrotnie były powodem wielkich katastrof. Zaledwie dwa tygodnie wcześniej w Wiedeńskim Ring Theatre, gwałtowny pożar, który uwięził widzów na wielopiętrowych galeriach, zabił ponad 300 osób, co wywołało słuszne przerażenie. Pożar kościoła w Santiago w 1863 roku z powodu wąskich drzwi wyjściowych i bocznych otwierających się tylko do środka, zabił ponad dwa tysiące wiernych. Podobne mniej lub bardziej tragiczne wypadki zdarzają się co chwila. Zrozumiałe wydaje się więc przerażenie, jakie ogarnęło wiernych. Lecz to co nastąpiło później jest trudne do pojęcia.

Każdy kto był w tym kościele z pewnością zwrócił uwagę na schody wejściowe. Budynek ma dwa poziomy - dolny, położony częściowo w podziemiach - i górny, właściwy. U wyjścia z górnego poziomu znajduje się podest, z którego dwoma ciągami schodzą szerokie ciągi schodów. Wydawałoby się, że taki system powinien umożliwić szybkie rozładowanie tłumu, ale nie spanikowanego.
Pierwsza fala wybiegających wpadła na osoby które wyszły po kazaniu i rozmawiały na podeście. O pierwsze osoby które upadły, potykały się kolejne, nie mogąc wstać bo blokowały je następne. W krótkim czasie oba ciągi schodów zostały zablokowane skłębioną masą poprzewracanych ludzi. Tymczasem na zablokowany podest z kościoła wypadały kolejne osoby, aż zrobił się tam taki tłok, że nie sposób było się ruszyć. Ci, którzy wyszli napierali na stłoczonych, dopiero tam orientując się, że nie ma przejścia. Nie mogli się jednak cofnąć, bo z tyłu napierali inny wybiegający, którzy będąc jeszcze wewnątrz nie wiedzieli co dzieje się na schodach.
Napór setek osób był tak wielki, że przyciśniętym do kamiennej barierki pękały żebra. Najbardziej spanikowani rozpychali się łokciami i nogami, wydostając się nad zgniecioną masę ludzką, i depcząc byle jak, po głowach, po twarzach, zbiegali w dół lub przeskakiwali balustradę. Dopiero wtedy ludzie stojący na placu zorientowali się, że ten tłok na schodach nie jest zwyczajnym zbiorowiskiem.

Rysunek z Kłosów

Jakiś cukiernik złapał drabinę, i podstawiwszy ją pod balustradę zaczął wyciągać jedną po drugiej osoby pod samą balustradą. Dołączyła do niego straż, ściągająca ze schodów najbardziej przygniecionych. Po upływie pół godziny tłok był rozładowany. Rannych i nieprzytomnych odniesiono do pobliskiej jadłodajni dla ubogich, skąd potem rozwożono ich do szpitali. Niestety po zdjęciu ludzi z wierzchu na ganku pozostały podeptane ciała tych, którzy mieli nieszczęście znaleźć się na samym spodzie.
Po podliczeniu zmarłych na miejscu i zaraz potem w szpitalu, okazało się, że panika wywołała aż 30 ofiar śmiertelnych[1] w większości z powodu uduszenia w ścisku, lub podeptania głowy. Wśród nich znalazła się też hrabina Stanisława Aleksandrowiczowa z Konstantynowa, wraz ze służącym. Ponad trzydziestu ciężej rannych odwieziono do szpitali, dalszych kilkudziesięciu lżej poturbowanych wróciło do domów.

Skąd panika? Pierwsza plotka mówiła, że zamieszanie wywołał kieszonkowiec, zapewne żydowski, który przyłapany krzyknął "gore!" by zrobić zamieszanie i zbiec. Brzmiało to prawdopodobnie, zważywszy że Żydzi stanowili w większości najniższą warstwę społeczeństwa i kradzieże z ich udziałem były częste. Także metoda "robienia zamieszania" była wtedy często używana - niespełna rok wcześniej we Lwowie inny złodziej wywołał podobną panikę w bazylice, gdzie jednak skończyło się na przestrachu i potłuczeniach wśród paru osób.
Jednak po przepytaniu wiernych pojawiła się inna wersja - pośrodku nawy zemdlała pewna kobieta. Stojący w pobliżu mężczyzna zawołał żeby zrobić miejsce, i że trzeba wody. Słysząc okrzyk "wody!" ktoś uznał widać, że się pali i krzyknął sam. Inni powtarzali okrzyk tak jak go usłyszeli w efekcie z listów wysyłanych przez czytelników do ówczesnej prasy dowiadujemy się, że jedni słyszeli "gore!" inni "pali się!" a inni "wali się!". Wersję taką podało kilka osób piszących do prasy. Podczas późniejszego śledztwa nie znaleziono ani jednej osoby która byłaby okradziona bądź widziałaby tego złodzieja, więc ta wersja wydaje się prawdziwa. Pojawiały się też głosy, że mogło to być dzieło anarchistów, ale brak tu poświadczeń.

Katastrofa w kościele stała się jednak zarzewiem drugiej. Pod szpitalem gdzie zwieziono większość rannych i pod salą gdzie rozpoznawano zabitych, zgromadziło się kilka tysięcy wzburzonych warszawiaków, tymczasem plotka ewoluowała i szybko wersja "żydowski kieszonkowiec to wywołał" zamieniła się w wersję "Żydzi to zrobili", daleko bardziej niebezpieczną zważywszy że rzecz działa się w pobliżu dzielnicy biedoty żydowskiej.
Już godzinę po katastrofie zdarzały się pobicia - żydów którzy znaleźli się na placu przed kościołem, chwytano biorąc ich za sprawców paniki którzy wydostali się na zewnątrz. Szybko jednak pojedyncze ataki przerodziły się w zorganizowane grupy ciskające kamienie w okna żydowskich sklepów i domów, w miarę upływu czasu haos rozlewał się na kolejne dzielnice.

Tłum rozbijał szyby, wyważał drzwi, towary ze sklepów tłuczono, rwano i wyrzucano na bruk. Tam lądował też dobytek rodzin. Niektórzy posuwali się do rozbijania pieców kaflowych. Początkowo plądrowanie ograniczało się do pobliskich uliczek - Ordynackiej, Wróblej, Tamce i Browarnej. Jak jednak pisała prasa:

Najwięcéj ucierpiały sklepy żydowskie na ulicach: Ordynackiéj, Wróbléj, Tamce, Aleksandry i i Browarnéj. Sklepy w mgnieniu oka odbijano, chwytano co było pod ręką i niszczono. a następnie przechodzono daléj. Na Starém Mieście zebrało się kilka tysięcy tłumu, krzycząc, gwiżdżąc, niby wyprawiając kocią muzykę. Tłum ten podążył ku Nowemu Miastu, lecz został odparty przez nadeszłe od strony cytadelli wojsko. Cofnął się, lecz po drodze spustoszył sklep zegarmistrzowski Chany Kołki na Mostowéj, zniszczył wszystko co było w bawaryi na rogu Podwala i Nowomiejskiéj. Policya i wojsko ujęły 43-ch i odstawiły do aresztu. Na Nalewkach rozbito kilka sklepów, toż samo na ulicach: Wałowéj i Franciszkańskiéj, lecz wczesna interwencya władzy zapobiegła dalszym następstwom. 

I na Grzybowie poczęły się rozruchy, ale skończyło się tylko na zniszczeniu sklepu zegarmistrzowskiego Chwata i składu z wyrobami blacharskimi. Na ulicy Szerokiéj Freta przy Długiéj, oraz na Starém Mieście i placu Ś-go Aleksandra stoi wojsko gotowe na wszelki wypadek, a gęste patrole złożone z ułanów i huzarów pułku lejbgwardyi, jeżdżą po mieście. Za Żelazną Bramą niewiadomi ludzie, jak stwierdził rapport urzędowy, napadli na przechodzącego starozakonnego i zranili go ciężko w głowę, tak, że nieprzytomnego odwieziono do szpitala Starozakonnych.
Na ulicy Ś-to-Jańskiéj, naprzeciwko katedry, rozbito sklep ze skórami, wyrzucono towar na ulicę, a z taką zapalczywością dokonywano zniszczenia, iż wyrwano okna z ramami. Na ulicy Brackiéj, począwszy od rogu Chmielnéj aż do Alei Jerozoliinskiéj, rozbito wszystkie szynki utrzymywane przez Żydów, oraz jedną dystrybucyę. Na ulicy Treinbackiéj rozbito sklep zegarmistrza i powyrzucano na ulicę zegarki kieszonkowe, duże zegary stołowe i ścienne. Na ulicach Furmańskiéj, Browarnéj i Zajęczéj, oraz na Solcu i Czerniakowskiéj w sklepach i mieszkaniach Żydów, niszczono towary, sprzęty, naczynia i pościel. Wyrzucone na ulicę poduszki i piernaty rozpruwano, a wkrótce pierzem były usłane ulice niby śniegiem. [2]

Jak wielu potem relacjonowało, pierwszego dnia policja i wojsko właściwie nie przeszkadzały rozbojom - zamykano jedynie dostęp do ważniejszych gmachów rządowych i dzielnic willowych, rozbijano większe zbiorowiska na mniejsze grupy, nie pozwalano zbierać się na Nowym Mieście.
Drugiego dnia rozboje przerodziły się właściwie w grabież, zabierano to co wcześniej zostało wywleczone na ulice. Wtedy też zaczęły się masowe aresztowania osób biorących udział w niszczeniu kolejnych domów i sklepów. Sytuacja została opanowana dopiero trzeciego dnia, gdy do miasta przybył nieobecny wcześniej naczelnik Policji, który spędzał święta w Petersburgu.
Skutki zamieszek okazały się katastrofalne - poważnie uszkodzono i zdemolowano ponad 300 domów i kilkaset małych sklepów. Zniszczenie dobytku lub towaru dotknęło kilka tysięcy rodzin żydowskich. Za udział w rozbojach aresztowano 2600 osób, wyroki jednak jakie zapadły w tej sprawie były zazwyczaj dosyć niskie.
Rzecz charakterystyczna, że właściwie agresja nie była skierowana konkretnie w żydów - pobito zaledwie kilkanaście osób, zmarło wskutek poranienia dwie bądź jedna osoba, zależnie od źródła. Celem rozbojów było zniszczyć majątek, co niestety uderzyło głównie w najbiedniejszych - bogaci przemysłowcy żydowscy mieszkający w innych dzielnicach nie doznali strat. Pośrednim skutkiem była emigracja kilkuset rodzin zydowskich, obawiających się dalszych niepokojów.
Warto przypomnieć, że w tym czasie w Rosji miała miejsce cała seria pogromów inspirowana pogłoską, że Żydzi brali udział w zamachu na cara. W Odessie zginęło z tego powodu 50 osób. W późniejszym czasie ta zbieżność i niezbyt intensywne działania policji spowodowały, że wielu uznało te zdarzenia, nazywane Pogromem Warszawskim, za sztucznie sprowokowane. Jeśli jednak spojrzeć na przebieg wydarzeń, to byłaby to prowokacja co najmniej dziwna - już nazajutrz w kościołach odczytywano list mający nakłonić wiernych do uspokojenia emocji. Na rogatkach przy drogach wyjazdowych stali księża i nawoływali do tłumów aby nie przenosili rozbojów poza miasto. Cenzura zadbała też aby ogólnopolskie pisma wydawane w Warszawie marginalizowały skalę rozbojów.
Jak na próbę sprowokowania fali pogromów, są to działania dziwne. Ówczesne dokumenty sugerują, że zamieszki faktycznie starano się stłumić a nie wspomóc jak to było zwykle podczas wydarzeń inspirowanych, choć być może z obawy aby nie zamieniły się w protest antypaństwowy[3]

Co zatem się stało? Tak jak w przepełnionym kościele wystarczył okrzyk, aby nastąpiła panika, tak w skonfliktowanym społeczeństwie drobna plotka, wraz ze świeżymy emocjami tragedii, wystarczyły aby sprowokować bezładny odwet - odwet brany jednak nie na ludziach lecz ich dobytku.

Kilka miesięcy później w pewnym berlińskim teatrze podczas długiego przedstawienia zemdlała pewna dama. Gdy zaczęto ją wynosić, jakiś widz, noszący w sobie zalążek paniki, widząc zamieszanie krzyknął że się pali. Choć ze sceny zapewniano że nic się nie dzieje, widzowie zerwali się i stłoczyli w wejściu, depcąc jeden po drugim. Na szczęście rozładowano sytuację i skończyło się na poturbowaniu paru osób.
Pożaru oczywiście nie było.[4]
-----------
Źródła:
*Gazeta Warszawska nry 289-293 1881, 1-15 1882
*Gazeta Toruńska nry. 297-300 1881, 1-5 1882

[1] Dokładna lista:
 Zmarli:
1. Wiktorya Bobińska.
2. Julia Różycka.
3. Aniela Tomczyńska.
4. Czubik Maryanna.
5. Wacława Gutowska.
6. Michał Koperski.
7. Hrabina Aleksandrowiczowa.
8. Jau Zieliński.
9. Michalina' Kasprzyk.
10. Idalia Staniszewska.
11. Jadwiga Frey.
12. Stanisława Wolska.
13. Bronisława Kubicka.
14. Antoni Ulatowski.
15. Teodozya Michalska.
16. Ewa Trzcińska.
17. Kazimierz Trzciński.
18. Adainina Lubiszewska.
19. Wawrzyniec Winczak.
20. Anna Ilyfczyńska.
21. Karolina Zielińska.
22. Jadwiga Dzierżanowska.
23. Magdalena Stypułkowska.
24. Marya Swarenko.
25. Zofia Kościan.
26. Aniela. Pełda.
27. Henryk Rerabiszewski.
28. Tomasz Strzyżewski.
Prócz tego były dwa ciała kobiet, których nie rozpoznano.
Za: Gazeta Warszawska nr.2, 2 Stycznia 1882 r,
[2] Gazeta Warszawska nr. 289 27.12.1881, EBUW
[3] http://www.rp.pl/artykul/149342.html?print=tak
[4] Gazeta Warszawska nr. 98, 21 kwietnia 1882

Belgijska powódź melasy i inne wypadki

Pisałem tu już kiedyś o powodzi melasy, jaka zdarzyła się w Bostonie, kiedy to po pęknięciu ogromnego zbiornika fala syropowatej cieczy zburzyła kilka budynków i zalała znaczny obszar, zabijając ponad dwadzieścia osób. Z pewnym zaskoczeniem znalazłem informację o podobnym choć może nieco mniej znanym przypadku z Europy, a konkretnie z belgijskiego portu Zeebrugge:

PĘKŁ ZBIORNIK MELASY
W porcie Zeebrugge pękł olbrzymi zbiornik, zawierający 4 200 ton płynnej melasy. Spiętrzone fale cieczy rozlały się błyskawicznie, wywracając drugi zbiornik melasy o zawartości 2 200 ton oraz zbiornik, zawierający 550 ton kreozotu. Fale połączonych płynów zwaliły następnie mur instalacyj koksowych oraz kilka wagonów z koksem. Zachodzi obawa, iż miasto zostanie pozbawione dopływu gazu.
Wypadek nastąpił jak się zdaje - skutkiem gwałtownego spadku temperatury, która spowodowała skurczenie się zbiorników przy jednoczesnym zachowaniu objętości ich zawartości. Wyrządzone szkody wynoszą kilkanaście milionów franków.
[Orędownik Ostrowski 21.21.1938 WBC]

Niestety jak na razie nie znalazłem zbyt wielu informacji o tym zdarzeniu. Wypadek miał miejsce 18 grudnia w magazynach firmy Zeematex. Masa cukrowa rozlała się głównie na pustych terenach wokół portu i magazynu, blokując kilka dróg. Próby spłukania morską wodą nie udały się - w ciągu nocy masa zamarzła. Ostatecznie musiano odkuwać ją zmiękczając gorącą parą, a i tak ostatecznie rozpuściła się dopiero na wiosnę. Przez pewien czas serio rozważano pomysł, aby zrzucać beczki z melasą podczas wojny w charakterze broni defensywnej (wszystko się przykleja) Rozlało się wówczas 1 600 000 galonów melasy (nie liczę kreozotu) czyli połowa tego co w Bostonie.

Prawdopodobnie zdjęcie z akcji usuwania melasy

Niego wcześniej podobny wypadek zdarzył się w Nowym Orleanie w 1911 roku ale przybrał mniej groźne rozmiary i nie wyrządził szkód[1]

1906 - Whisky zalewa Glasgow
Szukając informacji o podobnych wypadkach znalazłem taką oto notkę o katastrofie w gorzelni w Glasgow:

Katastrofa Z powodu pęknięcia zbiornika od okowity. Dnia 21  października z. r. pękł w Glasgow główny rezerwuar i 280 000 litrów spłynęło, gdy pękł sufit, do niższego piętra. Czternastu robotników znajdujących się w tym lokalu walczyło ze śmiercią tonąc w okowicie. Pod ogromnym naciskiem pękły wreszcie mury i okowita nagle wypływając rzuciła robotników z taką gwałtownością na mur przeciwległy, iż trzech zostało zabitych na miejscu, a resztę wyniesiono noszami do lazaretu.
Strumieniem przeszło dwie stopy głębokim płynęła okowita wartkim prądem ulicą wywracając ludzi i konie. Na szczęście nie zapaliła się okowita, gdyż w tym razie byłoby nieszczęście przybrało rozmiary nieobliczalne. [2]

Zapewne wielu chciałoby tam wtedy być. Jeśli dobrze się orientuję, wypadek zdarzył się  w gorzelni Adelphi. Budynek gorzelni jak na ironię jest dziś meczetem.
Ze zbliżonych zdarzeń znalazłem wzmiankę o pęknięciu kadzi z porterem w Crawford w 1850 roku. Fala trunku przebiła ścianę i spłynęła ulicą do rzeki[3]
 Z Polski nie mam informacji o czymś podobnym, może z wyjątkiem katastrofy w gorzelni w Lesznie w 1931 która w zasadzie nie wyrządziła szkód.
---------
[1] http://peoplebuilders.yuku.com/topic/903
[2] Przegląd Gorzelniczy Poznań, 15 marca 1907 r. nr. 3, WBC
[3] Kurjer Warszawski 30 grudnia 1850, EBUW

1937 - Katastrofalne wesele

Dość nietypowa katastrofa budowlana:

Lódź. W osadzie Jeżów pod Koluszkami wydarzyła się niezwykła katastrofa, w której około 100 osób zostało rannych. Właściciel domu Sobkiewic. wydawał zamąż swoją córkę i zaprosił na ucztę weselną kilkaset osób.
Podczas tańców podłoga na sali nie wytrzymała ciężaru i zawaliła się. Wszyscy uczestnicy zabawy runęli do piwnicy. Na domiar złego do piwnicy wpadła kuchnia szamotowa, na której gotowano potrawy. Pod podłogą ukazały się kłęby dymu i języki ognia.
Przeraźliwe krzyki poturbowanych i poparzonych zaalarmowały okolicznych mieszkańców, którzy pospieszyli z ratunkiem, wynosząc rannych i tłumiąc w zarodku pożar.
Z Kolusiek i Rogowa sprowadzono kilku lekarzy, którzy zajęli się rannymi. Najbardziej ucierpiało kilkanaście osób poparzonych wrzątkiem. - Dalszych kilkanaście osób doznało złamań rąk i nóg. Rannych umieszczono w szpitalu jeżowskim oraz w Koluszkach. 
[Orędownik na powiaty nowotomyski i wolsztynski 14.12.1937, WBC]