Drobne rośliny kwiatowe (28.) - Cieciorka pstra

 Drobna, płożąca się roślina wieloletnia, coraz częściej spotykana na rzadko koszonych trawnikach, o ładnych, różowych kwiatach tworzących główkę, podobną do koniczyny. Ma całkiem przyjemny zapach, słodki, owocowy, wpadający w cytrynę. Przez pierzaste liście może być mylona z wyką i w wielu językach nazywa się ją pospolicie wyką dwubarwną.

 

Jej pozycja botaniczna jest niejasna. Z pierwotnego rodzaju cieciorka (Coronilla) została przeniesiona do topornic (Securigea), dla których byłaby jedynym środkowoeuropejskim gatunkiem, stąd nowsza nazwa naukowa topornica pstra. Ta klasyfikacja jest jednak krytykowana, więc podaję ją pod najczęściej spotykaną polską nazwą. To tylko zbieg okoliczności, że odmiany jadalnej ciecierzycy o drobnych ziarnach są też nazywane cieciorką, co powoduje pomyłki.  

Typowa roślina łąkowa, lubi wysokie murawy, pojawia się też w niskich zakrzewieniach i na okrajkach, wkracza na nasypy i kamieniste grzbiety. Lubi gleby suche; obojętne i zasadowe. Może wspinać się na inne rośliny ale nie jest pnączem. Radzi sobie dobrze na glebach bardzo jałowych, tworząc system długich korzeni. Może być użyta okrywowo do umacniania piaszczystych skarp i powstrzymania erozji. Pozostawiona sama sobie tworzy kępy zagłuszające inne rośliny, bywa więc traktowana jak chwast.

 

Jest lekko trująca dla zwierząt innych niż przeżuwacze. U bydła podczas trawienia w dwóch żołądkach toksyczne substancje ulegają rozkładowi i dla niego jest to pasza o wystarczającej ilości białka. 

Tradycyjnie podawana w naparach jako środek "uspokajający serce" przez hamowanie pobudzenia zakończeń nerwowych. W zbyt dużych dawkach robi się toksyczna, dlatego nie była nigdy specjalnie ceniona. 

Główna substancja czynna to koronillina (coronillin) i podobne do niej nitroglikozydy, różniące się tylko ułożeniem grup w cząsteczce. Czasem błędnie opisuje się ją jako alkaloid. 

Chemicznie jest to zwykła cząsteczka glukozy z trzema cząsteczkami kwasu 3-nitropropanowego (3-NPA). 

Wolny kwas jest toksyną mitochondrialną hamującą cykl oddechowy. Przypadki zatrucia kwasem są rzadkie, zwykle spożycie doprowadza do wymiotów i bólów brzucha, osłabienia i bólu głowy, w ciężkich zatruciach rozwija się dystonia i śpiączka, rzadko śmierć. Zazwyczaj zatrucia wynikają ze spożycia żywności zanieczyszczonej pleśnią, która wytwarza 3-NPA, głównie miąższu trzciny cukrowej, soków owocowych.[1]

Trudno powiedzieć jak to przełożyć na toksyczność koronilliny i cieciorki. LD50 3-NPA to 68 mg/kg. dla podobnie zbudowanych toksyn zawartych w liściach pewnego gatunku traganka, podaje się że przy średniej zawartości 2-6% s.m. półtonowa krowa może się zatruć po zjedzeniu wraz z trawą 3-9 kg rośliny, co stanowi zwykle kilka dni wypasu na porośniętym terenie[2].

--------

[1]  Katja Benedikte Prestø Elgstøen et al. A pioneer study on human 3-nitropropionic acid intoxication: Contributions from metabolomics, Applied Toxicology, Volume 42, Issue 5, May 2022, Pages 818-829

[2] https://www.academia.edu/18705104/Toxicity_and_Metabolism_of_the_Conjugates_of_3-Nitropropanol_and_3-Nitropropionic_Acid_in_Forages_Poisonous_to_Livestock 

Zmyślone orkany i smaganie biczem po gotującym kisielu - o pogodzie w mediach

 O ile jakość popularnych doniesień medialnych na temat zdrowia czy polityki jest niska ale jakoś tam moderowana reakcjami specjalistów, którzy krytykują absurdy, to z jakością doniesień na temat pogody jest chyba dużo gorzej. A szkoda, bo to głównie nierzetelne prognozy i niewiarygodne newsy budują wyobrażenie o tym jak działają nauki o atmosferze.  Widać to często w dyskusjach na temat zmian klimatycznych. Klasykiem jest argument "naukowcy ciągle się mylą z przewidzeniem prognozy na tydzień do przodu, jak mogą przewidzieć klimat za 20 lat?" 

 

Plaga niedzielnych synoptyków i prognoza na 20 dni do przodu

Jedną z przyczyn pogorszenia się jakości dziennikarstwa pogodowego jest to, że obecnie tyle instytucji udostępnia surowe wyniki modeli obliczających przebieg pogody, że właściwie każdy może się dziś stać synoptykiem. Wystarczy mieć internet i znać adresy stron. Więc o ile kiedyś dziennikarze ograniczali się do kilku źródeł udostępniających gotowe przewidywania, to teraz w prognozowanie może zabawić się dziennikarz robiący zwykle w komentowaniu polityki czy pisaniu o dietach. Pojawiło się też do wyboru, do koloru wiele portali, blogów i profilów na FB z przewidywaniami i można w tym przebierać jak w ulęgałkach aby znaleźć zapowiedź brzmiącą sensacyjnie, która się dobrze klika. A potem jest obrona "to nie ja piszę głupoty, ja tylko przekazuję co napisał X.Y.".

Gdy taka amatorska prognoza jest dalej rozpowszechniana, jej autorów nazywa się synoptykami lub meteorologami. A gdy się nie sprawdza, to wina spada na naukowców a nie na takiego jednego Zenka prowadzącego stronę, który raz zajrzy na jakiś model. 

Główne grzechy amatorskich prognoz:

- Podawanie na serio dokładnych danych z prognozy na dalej niż 4-5 dni do przodu 

Ponieważ atmosfera to układ chaotyczny, zaś jej właściwości są mierzone tylko w pewnych punktach, dokładność obliczeń dalszego przepływu mas powietrza jest ograniczona. Dla terminów krótkich model jest wystarczający, a potem staje się odstrychnięty i w bardzo dalekich terminach może pokazać niemożliwe do osiągnięcia sytuacje jak +45 we wrześniu czy sztorm z niżem 920 hPa na Bałtyku. Pewnym sposobem ominięcia tego problemu jest modelowanie równocześnie wielu wersji sytuacji, z wprowadzeniem drobnych zmian, które na początku są prawdopodobne i zgodne z naszą niedokładnością pomiarową. Tworzona jest gromada prognoz, które następnie uśrednia się na różne sposoby. Można zwizualizować wszystkie te prognozy na wykresie, zwanym czasem "wykresem spagetti" w którym jedna linia to jedna wersja prognozy. 

Oczywiście im dalej od punktu początkowego, tym bardziej oddalone są od siebie linie prognoz i w końcu nawet średnia przestaje być użyteczna ze względu na zbyt wysoką rozbieżność. Na diagramie wyżej pokazana jest prognoza temperatury powietrza na wysokości 850 hPa, pokazująca zatem bardziej jakie "masy powietrza" napłyną nad dany obszar. Przez pierwsze cztery dni wszystkie 30 linii różnych obliczeń są dostatecznie zbieżne, a rozrzut ich wokół średniej (biała linia) jest rzędu 1-2 stopnia plus/minus. Dzięki temu szansa, że prognoza będzie odzwierciedlać realny przebieg zdarzeń z uwzglęnieniem tych drobnych różnic, jest spora, powyżej 50%. Od pewnego punktu linie oddalają się od siebie, powyżej szóstego dnia różnica między skrajnymi wiązkami zaczyna przekraczać 10 stopni, by pod koniec okresu obliczeń dochodzić do 20 stopni. Przy tak dużym rozstrzale, pewność prognozy spada poniżej użytecznego poziomu. Tym co pozostaje wtedy ważne, to pokazanie ogólnego trendu schładzania się pogody i zbliżania do normy. 

  W modelach globalnych, w których parametry oblicza się na siatce z dość dużymi kwadratami, mającymi bok rzędu 40 km, prognoza dla danego punktu jest użyteczna do nawet 5 dni do przodu. Modele lokalne, z rozdzielczością odróżniającą poszczególne miejscowości, mają krótszą użyteczność, rzędu 3 dni. Obliczenia są jednak prowadzone na dużo dłuższy okres, ale wyniki poza zakres 5 dni nie są właściwie przebiegiem pogody, a raczej tendencją. Jeśli prognoza okazuje, że za 7 dni średnia temperatura zacznie spadać, to oznacza to, że "w dalszej perspektywie pojawi się ochłodzenie". Ale jak głębokie to już trzeba poczekać aż ten okres się przybliży. 

Ze względu na zbyt małą dokładność obliczeń na tak dalekie terminy, nie ma sensu przywiązywać się do konkretnych wartości liczbowych. Można mówić o tym, czy zrobi się chłodniej czy cieplej, oraz czy będzie deszczowo czy sucho, ale pokazywanie konkretnej temperatury czy konkretnej siły wiatru, a już zwłaszcza robienie z tego sensacji i alarmujących nagłówków, to oszukiwanie czytelnika, bo szansa na dokładne przewidzenie tej konkretnej wartości może być w tym terminie mniejsza niż 5%. Bo równie dobrze prognoza temperatury maksymalnej +15 za 10 dni może się urzeczywistnić jako +10 lub +20.

I tutaj wchodzą niedzielni synoptycy, którzy szukają modelu udostępniającego za darmo obliczenia na dalekie terminy i po zauważeniu, że gdzieś daleko wiązki obliczeniowe pokazują coś interesującego, publikują prognozę z dokładnymi wartościami "Nagła zmiana pogody we wrześniu. Już za dwa tygodnie będzie tylko 10 stopni w ciągu dnia i deszcz ze śniegiem". 

- Wybieranie sobie z kilku dostępnych prognozy akurat tego modelu, który pokazuje coś co pasuje

Każdy model ma swoją specyfikę wynikającą z innego sposobu liczenia i innego zestawu danych wejściowych. W krótkich terminach są dość podobne, a dalszych zachowują się tak samo jak poszczególne wiązki z pęku - mają odchylenia między sobą. Czasem dość wyraźne, w rodzaju sytuacji gdy GFS widzi upały do końca miesiąca a GEM widzi jak kończą się po pięciu dniach. 

Prognozy kilkunastu model globalnych

Dla kogoś kto regularnie przegląda wyniki różnych modeli jest jasne, że czasem prognozy z prasy i portalów opierają się wprost na jakimś jednym modelu, który akurat wychodzi taki, jaki był potrzebny. Wszystkie inne modele widzą na długi weekend zachmurzenie, ale Arome widzi pełne słońce i ta wersja trafia do artykułów, bo jest potrzeba zachęcić ludzi do buksowania wypoczynku nad morzem. Serio, był taki przypadek. Media wbrew nowszym odsłonom modeli opierały się na optymistycznych wskazaniach ze starszych prognoz do pompowania balonika "długi weekend będzie idealny" i potem wiele osób miało zmarnowany urlop, bo zapowiadany przez inne modele deszcz, rzeczywiście przyszedł w sobotę tak jak widziały.

- Opieranie prognozy o jednorazowy wyskok, który nie powtórzył się w kolejnych odsłonach

Modele prognostyczne są odpalane co pewien czas, niektóre raz na dobę ale z reguły w ciągu doby pojawiają się 2-3 odsłony, rozpoczynające prognozę od innej godziny. Każde obliczanie uwzględnia najnowsze dane, więc siłą rzeczy wyniki modelowania różniące się o kilka godzin będą trochę inne. Bardzo zbliżone w ciągu kolejnych dwóch, czy trzech dni, i inne w dalszym okresie. Czasem więc zdarza się jednorazowy wyskok - prognoza startująca od 6 rano widzi na 5 dni do przodu burze, a prognoza z godziny 12 huraganową wichurę. Po czym wieczorna z godziny 18 znów tylko burze. No i czasem takie jednorazowe wyskoki na odległy termin stają się podstawą dla sensacyjnych artykułów, mimo ze już się zdezaktualizowały. Media na przykład więc robią sensacyjne zapowiedzi publikując w poniedziałek prognozy, oparte o coś co pojawiło się w sobotę w wieczornej wersji modelu, i co zniknęło już w niedzielę.

Fejkowa Pogoda

Pierwszy portal poświęcony tylko wieściom meteorologicznym, Twoja Pogoda, ma niestety często problem z jakością artykułów. Zaczynając od takich rzeczy jak podawanie serio prognozy na 16 dni do przodu, przez błędne wyjaśnianie zjawisk i przekazywanie dalej fejków, a kończąc na zmyślaniu zdarzeń i kasowaniu komentarzy wytykających, że coś jest nie tak. Jest to na tyle nagminne, że o kasowaniu komentarzy krytykujących artykuły słyszę od kilkunastu lat

W roku 2017 ludzie byli jeszcze wzburzeni huraganową burzą na Pomorzu, w której zginęły harcerki, i przez pewien czas media podkręcały prognozy, akcentując siłę wiatru, bo z tego były kliki. Gdy w październiku przeszedł nad krajem niż Ksawery, podbiło to temat. A skoro tak, to passę można ciągnąć dalej. W listopadzie TP zaczęła publikować alarmujące doniesienia, że w Polskę ma uderzyć orkan o imieniu Marcin [1]. Którego inni meteorolodzy nie widzieli. W prognozach pojawiał się owszem niż z mocniejszym wiatrem ale nie o sile huraganowej, i w dodatku o zupełnie innym imieniu. Szybko nastąpił efekt domina, kolejne media przekazały dalej informację, powołując się na inne media i opisując, że orkan widzą "meteorolodzy". Wkrótce IMGW zdementował pogłoski a część mediów napisała, że meteorolodzy z instytutu odwołali swoje ostrzeżenia. 

Redaktor TP przyznaje się do zmyślenia orkanu

TP czasem też robi artykuły opisujące zdarzenia z przeszłości, ale opatrzone takim tytułem, że w sumie nie wiadomo. W tym roku w Lipcu wypuścili na przykład artykuł[2]:

"Potworna fala upałów jeszcze jest przed nami. Kiedy temperatura przekroczy 40 stopni?"

Czyżby to była prognoza fali upałów na za niedługo? Nie, to artykuł historyczny, przypominający, że raz 40 stopni zdarzyło się w Polsce sto lat temu, i można oczekiwać, że ten poziom zostanie osiągnięty lub przebity... kiedyś w ciągu kolejnych lat. 

Chyba nie spadła za to na nich krytyka, bo oto we wrześniu wypuszczają kolejny[3] w tym samym stylu:

"We wrześniu tropikalny upał? Na termometrach nawet 37 stopni"

A w treści, że pogoda we wrześniu jest bardzo zmienna, w historii mieliśmy raz 37 stopni a kiedy indziej duże mrozy, więc w sumie to wszystko może się zdarzyć, nawet jeśli aktualnie modele nie widzą żadnych ekstremów. 

Artykuły podające konkretne dane z bardzo dalekich terminów też są u nich częste. Zapowiadanie 43 stopni upału na 9 dni do przodu to podręcznikowy przykład. [4]

W przerwach od straszenia wichurami i upałami, autorzy TP znajdują chwilkę na straszenie Epoką Lodowcową i tym że Golfsztrom ustał, przepisując najgorsze doniesienia jakie gdzieś znaleźli bez weryfikowania. 

Wirtualna prognoza

Problemy z przekazywaniem dalej różnych głupot i tworzeniem własnych nie omijają dużych portali. W przypadku Wirtualnej Polski oburzenie wywołał artykuł z 2018 roku [5], który zapowiadał że niż Thekla sieknie Polskę "rózgą burzową" i wywoła... trzęsienie ziemi.

Po krytyce ze strony choćby Łowców Burz wzmianki o trzęsieniu usunięto.  Portal ponadto przeszukuje różne strony i profile pogodowe i pełni rolę w podbijaniu dalej sensacyjnych i przesadzonych zapowiedzi, jak te pojawiające się w kolejnym omówionym miejscu.

Fani sensacji i Bestia Z Dupy

Portalem bardzo popularnym i niestety skupionym na sensacji, są Fani Pogody. Ich artykuły operują przesadą, emocjonalnymi określeniami, i używaniem tytułów i wstępów nie pozwalających zorientować się co, gdzie i do czego. Początek artykułu, tytuł i obrazek sugerują coś jednego i trzeba większego skupienia i wyćwiczonego czytania ze zrozumieniem aby doszukać się czego rzeczywiście dotyczy tekst. Te fragmenty wyświetlają się w przeglądarce, w udostępnionych postach na FB lub w aplikacjach z informacjami na Androidzie, a ludzie przelatują po tym wzrokiem i błędnie oceniają, że po tym tytule dowiedzieli się o czym jest artykuł, jaka jest prognoza.

Newsy z dwóch kolejnych dni - oba nie dotyczyły Polski

Niestety wiele osób wpada w pułapkę sensacyjnych tytułów, które wyświetlają się im w przeglądarce, i wyrabiają sobie przez to błędne wyobrażenie co takiego było zapowiadane.  A gdy to się oczywiście nie sprawdza, winni są meteorolodzy, a nie jakiś ktoś z portalu, który umie przeglądać mapki modeli i takim to jest "synoptykiem". Do dziś wspominam krewną z nerwicą, która zadzwoniła zdenerwowana po wyczytaniu, że zaraz nastąpi koszmarny atak zimy i spadnie pół metra śniegu, przez co przypomniała się jej od razu Zima Stulecia i przebijanie przez zaspy. Artykuł był bardziej stonowany, wspominał o różnych rzeczach jakie mają się zdarzyć w różnych miejscach; po czym po przebrnięciu przez koszmarne lanie wody na końcu była informacja, że suma pokrywy może osiągnąć wraz z tym co już leży pół metra gdzieś w Beskidach, a nie w miejscu zamieszkania ciotki, i to było to tytułowe "pół metra śniegu w Polsce". To właśnie nazywam oszukiwaniem czytelników. 

Tego typu clickbaity są konstruowane według schematu: upchnij w jednym artykule doniesienia dotyczące różnych krajów -> w tytule i nagłówku wymień z tego najgorsze rzeczy i słowa "Polska" i "prognoza". -> oddziel poszczególne części kropkami i daj znak zapytania, żeby nie można było się czepić. I niby uczciwie, wszystko z tytułu jest w artykule, tylko nie dotyczy teraz albo nie dotyczy Polski. 

Kilka przykładów.  Artykuł z maja [6]:

"Upał sięgnie 40 stopni. Afrykański żar z południa. Czy widać 30 stopni w prognozach dla Polski?"

Chm... Nie wiem, może ja mam jakieś dziwne, nienormalne wymagania, ale jak zaglądam na portal o pogodzie, to zakładam, że chyba ci co piszą artykuły powinni wiedzieć, czy w maju widać 30 stopni w prognozach czy nie. W końcu to oni przeglądali prognozy przed napisaniem artykułu. To czemu oni się mnie, czytelnika, o to pytają, jak mogliby to po prostu napisać?  Rzecz oczywista 40 stopni z tytułu dotyczyło innego kraju a upału w maju nie było.

No ale mija tydzień i pojawia się następujący artykuł[7]:

 

"Porażający upał 42-45 stopni jeszcze w maju. Prognozy pogody dla Polski ulegają zmianom"

Czyżby więc jednak? Gorące masy powietrza dotrą do Polski? Nie, to prognoza dla Zjednoczonych Emiratów Arabskich. A w Polsce ochłodzenie. Czemu nie można było napisać w tytule, którego kraju dotyczy prognoza upału? 

Artykuł [8] na początek czerwca: 

"Upał stanie się morderczy. 37-40 stopni w czerwcu. Gorące masy powietrza wtargną do Polski "

A w treści? Cóż, upalne masy powietrza... w Hiszpanii. I to tam te 40 stopni.  No ale przecież tytuł jest podzielony kropkami na trzy fragmenty. Więc analizując tak literalnie: 1. Gdzieś na świecie upał będzie morderczy; 2. Gdzieś będzie do 40 stopni; 3 Gorące masy powietrza dojdą do Polski. Więc tutaj powinno być z pewnością coś o tym, że w czasie tej prognozy dojdzie do nas gorące powietrze, co nie? A figa z makiem pasternakiem. Cytat:

"Podczas gdy na północy kontynentu anomalia temperatury jest mocno dodatnia, na powyższej mapie w Polsce obserwujemy barwy raczej niebieskie, co oznacza ujemną anomalię temperatury. Czy to oznacz silne ochłodzenie? Sprawdźmy.
W Polsce ochłodzi się. Jak mocno i na jak długo?

Od razu uspokajam, silne ochłodzenie nam nie grozi. Owszem, z początkiem przyszłego tygodnia zrobi się chłodniej, ale będzie to raczej ulga od upałów "

Potem dowiadujemy się, że na początku tygodnia będzie zaledwie 20 stopni a potem zrobi się cieplej, ale bez upału. A potem artykuł się kończy. Gdzie te gorące masy powietrza lecące do Polski?  Czemu nie można było tego rozdzielić na dwa artykuły - jeden o sytuacji w zachodniej Europie a drugi o sytuacji w Polsce? Bo straszenie upałem na 40 stopni w Czerwcu w Polsce uzyska więcej kliknięć. 

Kolejny podobny przypadek:

Ponownie wracam uwagę na tytuł składający się z trzech części oddzielonych kropkami, więc czytając je oddzielnie: 1. upał przyniesie gdzieś komuś koszmar (?!); 2. 45 stopni na południu czegoś; 3 prognoza dla Polski. Widzicie schemat, jak rozumiem. Można tak tworzyć sensacyjne nagłówki w nieskończoność a potem się tłumaczyć, że to nie było jednym zdaniem więc chodziło o coś innego.

"-40 stopni w czerwcu (na Antarktydzie). Pogodowy horror. W Polsce ochłodzenie"

"Nawet sto litrów wody na metr (zdarza się czasem w naszym klimacie) w Polsce. Prognozy na lipiec"

"+50 stopni na wschodzie (Sahary). Nadciąga fala upałów (nad Grecję). W Polsce będzie koszmarnie (duszno)" 

"Fala porwań przez UFO. Wiele zaginionych krów. W Polsce ryzyko"

itd. itp.

Poza naginaniem faktów pod sensacyjny nagłówek zdarza im się postować dalej fejki z różnych zakątków, jak choćby artykuł o tym, że kwiecień 2021 miał być w Niemczech najchłodniejszy od stu lat.[9] W 2021 roku powtórzyli za brukowcem Daily Mail doniesienie o mającej nadciągnąć na Polskę "Bestii ze wschodu" czyli fali koszmarnych mrozów. Chętnie powtórzyły to za nimi inne media i prasa, temat stał się memiczny i w końcu IMGW dementowało doniesienia. Ale ponieważ określenie się dobrze przyjęło, to potem nastąpiła Bestia z Północy, Bestia z Zachodu i Bestia z Południa i każdy artykuł FP na ten temat był chętnie cytowany przez wspomniane wcześniej portale.. 

Jest to sytuacja o tyle smutna, że jeszcze w 2017 Fani Pogody podpisali się pod listem otwartym w sprawie straszenia ludzi zmyślonymi wichurami, co wywoływało obawy po wielkiej wichurze na Pomorzu.[10] A W 2019 roku krytykowali artykuł WP.pl o rózdze burz i trzęsieniu ziemi.[11] Pisali o tym między innymi tak:

Określenie typu „rózga burzowa”, trzęsienia ziemi i potężny front mają na celu nic innego jak zwiększenie klikalności danego wpisu na dużych portalach informacyjnych. Z punktu widzenia osób zajmujących się tą branżą omawiane artykuły nie mają na celu poinformowania społeczeństwa o zbliżającej się zmianie pogody. Ich celem jest wyłącznie zasianie paniki i zwiększenie przychodu wydawcy.

(...)  Clickbaitowe nagłówki, dziwne określenia sprzyjają zwiększeniu przychodów wydawców.

 A dzisiaj prawie każdy ich artykuł pisze o upałach "koszmarnych", "piekielnych", "morderczych", "potężnych" czy "afrykańskich" i obok tego pojawia się Polska, nawet jeśli upały z tytułu dotyczą innego kraju, a zimą donoszą o kolejnych zimnych bestiach i zimach X-lecia. Dla mnie to upadek. 

-------

[1] https://www.twojapogoda.pl/wiadomosc/2017-11-08/orkan-marcin-nadejdzie-w-weekend/

[2] https://www.twojapogoda.pl/wiadomosc/2023-07-17/potworna-fala-upalow-jeszcze-jest-przed-nami-kiedy-temperatura-przekroczy-40-stopni/

[4] https://www.twojapogoda.pl/wiadomosc/2022-07-11/takich-prognoz-jeszcze-nie-widziano-za-tydzien-temperatura-w-polsce-siegnie-43-stopni-w-cieniu/

[3] https://www.twojapogoda.pl/wiadomosc/2023-09-01/we-wrzesniu-tropikalny-upal-na-termometrach-nawet-37-stopni/

[5] https://wiadomosci.wp.pl/prognoza-pogody-nadchodzi-potezny-front-rozga-burzowa-przed-nizem-thekla-i-15-st-c-z-arktyki-6287079901087873a

[6] https://fanipogody.pl/upal-siegnie-40-stopni-afrykanski-zar-z-poludnia-kiedy-ocieplenie-w-polsce/

[7]  https://fanipogody.pl/upal-42-45-stopni-jeszcze-w-maju-prognozy-pogody-dla-polski-ulegaja-zmianom/

[8] https://fanipogody.pl/upal-morderczy-37-40-stopni-w-czerwcu-gorace-masy-powietrza-wtargna-do-polski/

[9] https://blog.meteomodel.pl/kwiecien-2021-w-niemczech-nie-byl-najzimniejszy-od-100-lat/

[10] https://blog.meteomodel.pl/list-otwarty/

[11] https://fanipogody.pl/rozga-burzowa-trzesienia-ziemi-i-potezny-front-wielkie-portale-wyolbrzymiaja-zagrozenie-piatkowymi-burzami/

1911 - Trąba powietrzna pod Włoszczową, dodatek

 O tej sprawie kiedyś już pisałem (link), ale opis z gazety z czerwca był skąpy i niejasny i bez dokładnej daty. Gdy teraz znalazłem kolejny opis z tej samej okolicy, początkowo sądziłem, że to inny przypadek bo inne były nazwy miejscowości oraz podana została data majowa. Ale jednak po dokładnym porównaniu wychodzi, że jednak jest to ta sama sytuacja. Ten opis jest ciekawy i nie dający wątpliwości co do rodzaju zjawiska:

Trąba powietrzna

(korespondencja wł. Narodu - Wiad.Codz)

Z Obiechowa pod Szczekocinami

Dnia 19 maja pomiędzy godz 4 po południu, na południowo-zachodniej stronie horyzontu pokazała się w górze niewielka chmurka, która za kilka minut zaczęła się stopniowo opuszczać, zmniejszać, to wydłużać, wirować, przybierać formę lejka, cienkim końcem w dół zwróconego i posuwać się ku północno-zachodniej stronie. Jednocześnie od ziemi stożkowato leniwie podnosić się zaczął straszny ciemny bałwan, barwy dymu z płomieniem. Bałwan ów prędko przybrał formę wirującego słupa do 10 łokci w przecięciu i kilkadziesiąt szerokości. Z obłoku tego dały się słyszeć przeciągłe grzmoty, oślepiające błyskawice, a w powietrzu przeciągły łoskot, jakby walenie się tysiąca domów albo drzew. Zjawisko to zaczęło się w górze łączyć z górnym lejkiem; potem rozrywać się, dzielić na kilka stożków, to znów łączyć, gonić, uciekać, rwać i w straszliwym swem wirze i pędzie psuć, łamać, niszczyć wszystko na swej drodze.

We wsi Wólce Rokickiej rozerwało dom i rozwaliło 2 stodoły, we wsi Jasieńcu wywróciło stodołę, a w lesie majorackim Jasieniec usłało trakt na kilkadziesiąt łokci szeroki z połamanemi o powywracanemi z korzeniami drzew. Jednocześnie zasypał ziemię niebywałej wielkości grad, ziarna którego były większe od kurzych jaj, około 5 centimetrów w przecięciu. Szkód jednak w polu wielkich nie zrobił, bo padał bez wiatru i bardzo spokojnie. We wsi Węgrzynowie od pioruna spaliły się cztery stodoły.

J.W. [ Naród - Wiadomości Codzienne. 1911, no 126 3 czerwca ]

 Autor relacji wybitnie lubił używać, stosować, pisać... bezokoliczniki. Nie ma tu wątpliwości, że był to wir powietrzny, w którym tylko częściowo zachodziła kondensacja, więc widać było stożek zwisający z chmur i chmurę pyłu przy ziemi, która stopniowo uwidoczniła cały lej. 

Wir wąski, na polach oceniono jego średnicę na 10 łokci. Skoro wywracał grube drzewa i niszczył domy i zabudowania gospodarcze, osiągał siłę co najmniej F1/T3

Jest trochę niejasne o który Jasieniec tutaj chodzi, bo pod uwagę możemy brać dwa - jeden z gminie Słupia w woj. świętokrzyskim na południe od Obiechowa i drugi w gminie Pilica, już w dolnośląskim, oddalone od siebie o 10 km. Pomocne są tu jednak informacje z wcześniejszego tekstu. Trąba miała wywrócić las między Solcą a Jeziorowicami. Blisko Solcy jest Jasieniec w gminie /pilica, więc to zapewne o niego chodzi. 

Rokitno leży na zachód od Obiechowa i trudno mi określić która część wsi była wtedy nazywana Wólką Rokicką. Może tak lokalnie nazywano pobliską Wólkę Ołudzką?  W takim razie las o którego powaleniu pisał wcześniejszy tekst leży w prostokącie Solca-Jeziorowice-Wólka-Jasieniec i trąba przeszła gdzieś w tym obszarze, zahaczając jedynie o pojedyncze domy na obrzeżach.

https://crispa.uw.edu.pl/object/files/314158/display/Default

1913 - Trąba powietrzna w Tuliszkowie; kolejna

 Jakie to ciekawe zbiegi okoliczności, kiedyś już opisywałem trąbę powietrzną w tej miejscowości, a tutaj kilkadziesiąt lat później kolejna:

"Z Tuliszkowa pod Koninem, w gubernji kaliskiej, otrzymaliśmy list następujący:
Rok obecny obfity jest w różne niezwykłe zjawiska. Podaję i ja czytelnikom opis dziwnego zjawiska, któreśmy oglądali w tych stronach w ubiegłą sobotę.
(...) O godzinie 4-tej jednak ciemne chmury zaczęły rozpinać się pod sklepieniem niebios, a deszcz na razie drobny, później większy, ostudził nadzieje. (...) W tem rozległ się jakiś łoskot, jakby huk dwóch naraz parówek młócących zboże a oczom przedstawiało się trudne do opisania zjawisko. Jakby chmura lub wielki tuman kurzu - coś w rodzaju trąby powietrznej całą siłą pędziło na granicy naszej parafji, niszcząc po drodze wszystko co napotkało. Trąba ta urywała drzewa od pni i unosiła ze sobą, a niektóre były takie, że i trzech ludzi z trudem by każde objąć zdołało. W strudze zabrała owa trąba wodę i utworzywszy z niej słup, pędziła go naokoło. Z siana i ptaszyńca w całej okolicy śladu nie pozostało. Jedną stodołę wicher zabrał ze sobą a drzewo w kawałki połamał; jednemu gospodarzowi złamał wóz na pól i połowę zabrał ze sobą, a konie z przodkiem wpędził w rów, gdzie dopiero znalazły opór. We wsi Bagnie zjawisko ukazało się jakby obłok czy słup ognisty, tak że ludzie po niezapomnianym jeszcze pożarze zaczęli wołać "Tuliszków się pali!", "Bagna się palą!".
Słowem, ile ta trąba powietrzna sobą i skrzydłami swemi mogła ogarnąć - a jak obliczają ogarniała 6 prętów wszerz, wszędzie budzac przestrach, zaznaczyła przeprawę swą wielkimi szkodami. Dalej już jej siła osłabła.
Ksiądz L. Ciesielski 

[Gazeta Świąteczna, Warszawa, Niedziela nr. 40 1913,  22 września/5 października, s.3 CRISPA]

Opis obłoku podobnego do słupa, straty związane z uniesieniem i przeniesieniem czegoś w powietrzu oraz wąski pas zniszczeń, są rozstrzygające aby uznać, że to była faktycznie trąba powietrzna.  Data nie jest wprost podana. List wydrukowano w numerze z 5 października a więc na niedzielę. Ale gazetę zaczęto drukować  wcześniej, list musiał też przybyć do redakcji z opóźnieniem, więc najbliższa sobota, o jaką mogło chodzić, to poprzednia - 27 września. 

O Tuliszkowie wspominałem już przy opisie serii trąb powietrznych z 1890 roku:

" Najstarsi ludzie nie pamiętają jakiej burzy, jaka nawiedziła dnia 24-go lipca wsie Tuliszkowo, Bodły i Brzezie w powiecie konińskim, gub Kaliskiej. Pomiędzy godziną 3 a 4 z południa zerwał się wicher okropny a potem trąba powietrzna, która przewracała damy i chaty, zrywała dachy i rzucała niemi jak piórami, ludzi unosił, drzewa ogromne z korzeniami wyrywał.
Choć burza trwała zaledwie pól godziny, jednak szkód po niej okazało się mnóstwo: w Tuliszkowie runęła stodoła murowana duża, bo 135 łokci długa, kilka wiatraków - jedne leżą w gruzach a drugie spłonęły od pioruna(...)
Niebrak też wypadków z ludźmi. W Modłach spod gruzów domostwa wydobyto trzech ludzi bez życia...

https://curioza.blogspot.com/2017/08/1890-traby-powietrzne-w-srodkowej-polsce.html

Drobne rośliny kwiatowe (27.) - Marzanka wonna

 Drobna bylina, która kwitnie właśnie teraz.

 Najbardziej charakterystyczna cecha to eliptyczne listki tworzące piętrowo okółki na łodydze. Najczęściej jest ich 8 ale występuje pewna zmienność plus - minus od tej średniej, nawet w obrębie jednego pędu. Listki odchodzą bezpośrednio od łodygi. Pęd czterokanciasty, krótki, do 40 cm wysokości.

Dopiero na samym końcu pędu pojawiają się drobne, białe kwiaty, o czterech krótkich płatkach, które nie wyróżniają się specjalnie. 

Roślina krucha, łatwo się łamie i zrywa. Płytko pod ziemią rozchodzi się cienkie kłącze, zabarwione na żółtopomarańczowy kolor. Latem pojawiają się drobne, kuliste nasionka, otoczone okrywą z haczykowatymi włoskami, które czepiają się sierści zwierząt i ubrania i tak rozprzestrzeniają.

Typowa roślina leśna, cieniolubna, w stanowiskach chronionych zwartymi koronami. Na polanach, poboczach przecinek i poręb ustępuje. Woli miejsca trochę wilgotniejsze ale nie mokre, z gęstą ściółką, lasy mieszane lub liściaste. Nie lubi suchych lasów sosnowych. W mojej okolicy nie widuję jej w dolinie Bugu, natomiast sporo jest jej w lasach na obrzeżach i stokach. Jeśli stanowisko sprzyja, tworzy kępy i rzadkie płaty.

Dawniej zaliczana do rodzaju marzanka (Asperula l.), dziś włączana do przytulii (Galium) ale nadal najczęściej znana jest pod starą nazwą systematyczną. Inne krajowe przytulie także tworzą okółki liści na łodygach, ale liście są dużo bardziej wydłużone, wręcz przypominają krótkie pędy, oraz kwitną dużo bardziej obficie, wypuszczając grona kwiatów także z niższych okółków. Potencjalnie można ją pomylić z przytulią leśną, która jednak rośnie dużo większa, może przekraczać metr.

Została zawleczona do USA i lokalnie uważana jest za roślinę inwazyjną. 

Skład

Jej najbardziej charakterystyczną cechą jest wysoka zawartość kumaryny (1,2-benzopironu), o słodkim zapachu, podobnym do woni siana, a w większym stężeniu do wanilii. Zapachu tego nie ma jednak w świeżym materiale. Po roztarciu liści czuć przede wszystkim zapach gniecionych liści i nic więcej. W roślinie występuje głownie w formie związanej jako glukozyd. Po uszkodzeniu tkanki glukozyd hydrolizuje, uwalniając prekursor. Ten cyklizuje do ostatecznej kumaryny wysychając. Dlatego zapach uwalnia się bądź po pozostawieniu na powietrzu roztartej rośliny, lub podczas suszenia. 

Ta właściwość spowodowała, że marzanka wonna zaczęła być używana do aromatyzowania żywności i kosmetyków. W Niemczech tradycją jest picie na wiosnę Wina Majowego robionego na bazie słodkiego wina, w którym maczano suszoną marzankę, do tego dodawano różne przyprawy, otrzymując bardzo aromatyczny napój. 

Kumaryna i inne jej pochodne są jednak w żywności składnikiem dość kontrowersyjnym. Niektóre typy kumaryn zwiększają wrażliwość skóry na światło, 4-hydroksykumaryny działają jak antywitaminy względem witaminy K i tym samym rozrzedzają krzew. Gdy rośliny bogate w kumaryny porastają pleśnią, czy to od porażenia grzybem, czy to od zapleśnienia w czasie złego suszenia siana, grzyby metabolizują je wytwarzając dimer dikumarol, którego zdolność do zatrzymywania krzepnięcia krwi jest znacznie wzmocniona. Badanie przyczyny śmierci zwierząt z objawami wewnętrznych krwawień, których krew w ogóle już nie krzepła, do czego dochodziło na duża skalę w czasie Wielkiego Kryzysu w USA, gdy rolnicy nie mogli sobie pozwolić na wyrzucenie poczerniałego w stogach siana, doprowadziło do rozwoju leków zapobiegających skrzepom. Pochodną 4-hydroksy kumaryny o silnym działaniu jest warfaryna, lek dziś podawany dla rozpuszczenia skrzepów i zapobiegania im w chorobach serca.

W ostatnich kilkunastu latach mocno zaostrzono normy zawartości w żywności także prototypowej kumaryny bez grupy hydroksylowej, ze względu na badania na szczurach, wskazujące na jej hepatotoksyczność. Na podstawie tych badań ustalono, że z zapasem bezpieczeństwa żywność sprzedawana w EU nie powinna zawierać więcej niż 2 mg kumaryny na 1kg. I jest to norma tak wyśrubowana, że niemal zmiotła z rynku wina majowe, żubrówkę i inne nalewki na bazie roślin bogatych w kumarynę; specjalnie dla napojów alkoholowych ustalono wyjątek dopuszczalnego stężenia 10 mg/l. Była też przyczyną ostrzeżeń o unikania nadmiernego używania cynamonu.

Cynamon jest otrzymywany z kilku gatunków drzew i za najbardziej szlachetny uważa się cynamon cejloński. Niestety wielu producentów sprzedaje mielony cynamon robiony z tańszej Kasji lub jej mieszanki z prawdziwym cynamonem. Konsumenci przywykli do cynamonu ze znaczną domieszką kasji, który ma ciemny kolor i słodszy zapach; przedstawiciel Darów Natury opowiadał mi, że gdy firma sprowadziła korę cynamonu w kawałkach, z certyfikatem, że to właściwy gatunek, to po wprowadzeniu na rynek przyprawy zmielonej u nich na miejscu mieli zwroty od klientów, uważających że ten cynamon jest jakiś podrobiony, bo jest jasny i ma bardzo korzenny zapach. Kasja natomiast zawiera znaczne ilości kumaryny i już ciasto zawierające jedną łyżeczkę może przekraczać unijną normę, stąd zalecenia dotyczące cynamonu tak generalnie, właśnie ze względu na praktykę mieszania różnych gatunków. 

Są jednak krytycy tego podejścia instytucji regulujących. Toksyczność wobec wątroby u szczurów i myszy wynika z metabolizowania kumaryny do epoksydu 3,4-kumarynowego. Tymczasem analizy krwi u ochotników sugerują, że u ludzi głównym metabolitem jest nieszkodliwa 7-hydroksykumaryna, czyli znany już wcześniej umbelliferon, a zatem hepatotoksycznosć u ludzi powinna być znacznie niższa. 

Innym ważnym składnikiem są irydioidy, a zwłaszcza asperulozyd, składnik występujący w wielu gatunkach z rodziny Rubiaceae, o działaniu przeciwzapalnym i przeciwwirusowym. Irydioidy są bronią przeciwko owadom i drobnym roślinożercom, na różne sposoby hamując wzrost. W eksperymentach na myszach wykazano, że asperulozyd hamuje gromadzenia się tłuszczu na diecie wysokokalorycznej. 

. 

2001 - Trąby powietrzne na południu

 Przypadek nie tak dawny, swego czasu dość głośny, wydawałoby się że dobrze już przez innych opisany, ale po dokładniejszym sprawdzeniu pojawiło się trochę zapomnianych szczegółów...

Warunki meteorologiczne tego dnia nie były jakieś szczególnie silne. Polska znajdowała się między niżem znad  Rosji a wyżem znad Zatoki Biskajskiej; oddziaływał tu także system frontów związanych ze słabym niżem znad Norwegii. Efektem była często występująca cyrkulacja północno-zachodnia, w której powstawały wewnątrzmasowe komórki konwekcyjne układające się w pasy równoległe do przepływu powietrza. Od północnego zachodu zmierzał w tę stronę front chłodny, na bardziej północnym odcinku okludowany i niemal stacjonarny. W pobliżu słabo zaznaczonej zatoki niżowej pojawiła się adwekcja cieplejszego powietrza z południa. I to w tym obszarze dość wąskiej strefy tuż przed frontem powstały superkomórki burzowe.

Ich powstawaniu sprzyjał gradient temperatury 1,2K/100m do 1,5 km i 0,98 K/100m do 3 km. Była to więc dość wąska warstwa z dobrymi parametrami do powstawania burz.

Podhale 

Wydarzenia z 29 maja 2001 najbardziej zostały zapamiętane jako trąba powietrzna na Podhalu, bo tam było najwięcej szkód. 

Po godzinie 12 tornado wylądowało w lesie na stokach Żeleźnicy, na wysokości ponad 600 m n.p.m. W miejscu tym spotykały się wąskie doliny a wiat wywrócił w chaotyczny sposób płat lasu szeroki na 200 metrów. Dalej idąc pasem szerokim na zaledwie 10 metrów, trąba przekroczyła grzbiet o wysokości 730 m n.p.m. Stamtąd spadła na położoną w dolinie potoku Bielankę, gdzie uszkodzonych lub zniszczonych zostało 29 budynków. Dalej szła nad kolejną wyniosłością o podobnej wysokości i przeszła przez przysiółki należące do Pyzówki, gdzie uszkodziła 14 budynków. Następnie przekroczyła kolejną wyniosłość i uderzyła w Morawczynę, tym razem nie muskając rozproszone gospodarstwa na brzegu, jak to było poprzednio, lecz wbijając w gęstą zabudowę, niszcząc lub uszkadzając 48 budynków. Kolejne były Trute, gdzie uszkodziła 10 budynków. Musnęła brzegiem Ludźmierz uszkadzając 5 budynków, po czym zaczęła się już rozpraszać. Na sam koniec zdążyła jeszcze uszkodzić dwa budynki w obrębie Nowego Targu i zanikła. I całe szczęście, bo miasteczko to jest dużo gęściej zabudowane i trąba tam wywołałaby ogromne szkody. 

Z pracy Niedźwiedź (2003)

Sądząc po mapce, gdyby trąba przeszła o kilometr bardziej na południe, przeszłaby przez Pieniążkowice a potem wzdłuż osi na jakiej rozciąga się Ludźmierz. .

Suma strat to 106 budynków uszkodzonych w dużym stopniu, kolejne lżej, oraz powalony las i zerwane linie elektryczne, wszystko w pasie długim na 12 km. Autor pracy z której czerpałem ocenił siłę między F2 a F3. [1]

Świadkowie z uszkodzonych miejscowości opisywali zjawisko jako nagłe, szybkie, po którym zaraz się wypogodziło.

- To był moment! Zobaczyłem lecące dachy i drzewa. Zanim się spostrzegliśmy, już było po wszystkim - opowiada Roman Łajka z Morawczyny.

- Byłem kilka metrów od domu, gdy zobaczyłem nadlatujący kawał dachu. Ledwie zdążyłem dziecko wepchnąć do domu - opowiada Paweł Buła z Morawczyny. Trąba zerwała dach i poddasze z jego domu. Dom Stefana Buły został wręcz zmieciony przez trąbę. Pozostały jedynie murowane fundamenty.

- Byłem daleko od domu, gdy to się zaczęło. Nigdy czegoś takiego nie widziałem. Nie mam już domu - mówi. Trąbę widziały dzieci wracające ze szkoły.

- Była w kształcie leja i bardzo szybko się przesuwała. Na szczęście zdążyliśmy się schować pod dachem - opowiadają chłopcy z Morawczyny.[2]

Na miejsce przyjechał ówczesny premier Jerzy Buzek a miescowości pokazywała telewizja.[3]

Śląsk

O 14:30 w lasach nadleśnictwa Złoty Potok, leśnictwa Lipnik, w gminie Janów, przejść miała kolejna trąba powietrzna. Zaczęła się w Żurawiu, potem przeszła przez las pasem o szerokości 50-100 m, długim na 5 km. Na koniec wypadła z lasu koło Julianki, gdzie wyrządziła szody w zakładach Kabex i w zabudowaniach nadleśniczego Mariana Grzanki. Nikt nie został ranny. Straty w lasach oceniono na 6 tys. metrów sześciennych drzewa. Pnie złamane na wysokości kilku metrów. [c]  

Tak bardzo wąski pas takiej długości mocno wskazuje na trąbę, choć bezpośrednich relacji świadków nie znalazłem.

Podkarpackie

Ale to nie koniec, bo o godzinie 17 nawałnica  silnym wiatrem spustoszyła gminę Zalesie.

" Nagle z robiło się ciemno. Pojawiła
się chmura i lekki deszczyk. Z dwóch
stron szły mocne podmuchy wiatru .
W pewnym momencie, właśnie na
mojej posesji, zlączyły się. Niesamowity 

wir złapał moją stodołę i zerwał
dach. Następnie zdjęło dach z garażu
i rzuciło go na dom. Poleciały krok-
wie. Fruwały jak piórka na odległość
200 - 300 metrów. Z odkrytego stry-
chu wymiotło wszystko. Ubrania, poś
ciel, buty rozrzuciło po podwórkach
sąsiadów. Sklep zupełnie obdarło z si

dingu i styropanu"

 Inny mieszkaniec opisuje pól minuty huku i szumu, po którym uspokoiło się i wypogodziło. Potem szkody pojawiły się w Żurawiczce i Kisielowie, w sumie 60 budynków w 34 gospodarstwach. Jeden mieszkaniec został lekko ranny w rękę od lecącej dachówki. Opisywał, że nagle pojawiła się "biała ściana" po czym zrobiło się bardzo duszno i nie dało się oddychać. [5] Główne straty to uszkodzone lub zerwane dachy z murowanych i drewnianych domów, wyrwane okna, uszkodzony fragment ściany garażu z pustaków i połamane drzewa. Mieściłoby się to w zakresie siły F1. 

Czechy

Tornado miało się też tego dnia pojawić po drugiej stronie Tatr, w miejscowości Slowenska Ves ale tutaj mało znalazłem informacji. Według raportu w ESWD była słaba, w zakresie F0/F1. 

 

------

[1] Niedźwiedź Tadeusz, German Krystyna, Sadowski Piotr; Synoptic conditions of the tornado occurrence in the Podhale region on 29 May 2001 and its natural and economic impacts, Prace Geograficzne, 112, 2003 p. 55-67

 [2] https://krakow.naszemiasto.pl/traba-nad-podhalem/ar/c1-5328573

[3]  https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/s;premier;na;podhalu;tam;gdzie;przeszla;traba;powietrzna,0,0,48640.html

[4] Gazeta Częstochowska nr.22 2001 

[5]  Pogranicze nr. 23 5 czerwca 2001, PBC Rzeszów.

1960 - Trąby powietrzne na Podkarpaciu i Lubelszczyźnie

Kilka lat po omawianych tu już trąbach powietrznych z połowy maja 1958, nastąpiło drugie zdarzenie o podobnych rozmiarach i sile, jednak w tym przypadku informacje są bardziej skąpe i mniej jednoznaczne. Znów maj, znów napływ chłodnego powietrza, tylko tym razem dotknięta została wschodnia Polska, a zwłaszcza okolica Rzeszowa.

Maj 1960 zaczął się dość sucho i ciepło. Rolnicy obawiali się o plony z tego powodu. Ale jak to u nas bywa, stan ten nie mógł trwać długo. 19 maja w Starym Sączu temperatura osiągnęła 30 stopni, natomiast na północy, w Ustce, zaledwie 8. Tak potężna różnica temperatur doprowadziła więc do fali burz, ale nigdzie nie osiągnęły tak dużego natężenia, jak w południowo-wschodnich rejonach kraju. Z licznych opisów wynika, że front burzowy wywoływał przede wszystkim silny wiatr, dający  szkody na sporym obszarze. Dodatkowo jednak w kilku miejscach pojawiły się skupione silne szkody, które musiały być wywołane przez trąby powietrzne. Jednak to ile ich było i gdzie dokładnie wystąpiły, a gdzie punktowe szkody wywołał zwykły wiatr, trudno dziś ustalić ze względu na mało precyzyjne opisy, mieszające razem różnego typu szkody w różnych miejscach.

Dość wspomnieć, że sumarycznie fala burz, nazywanych ówcześnie "huraganem" wywołała uszkodzenie lub zniszczenie kilku tysięcy domów na obszarze Zamojszczyzny, okolic Tomaszowa Lubelskiego, Rzeszowa i Łańcuta. W kilku nadleśnictwach w rejonie Roztocza: Tomaszów, Józefów, Tereszpol i Lubycza Królewska powstały szkody w drzewostanie wymagające usunięcia 22 tys. metrów sześciennych drewna.[1]  

W ówczesnych województwie rzeszowskim burze wywołały śmierć 3 osób - jedna zginęła w katastrofie pociągu zdmuchniętego z szyn pod Przeworskiem; jedna koło Gorliczyny przygnieciona przewróconym drzewem a jedna w Białobokach. Rannych zostało 77 osób, z czego 20 ciężej rannych musiało zostać w szpitalu. W Lubelskim  zginęła jedna osoba.

Niedługo po tych wydarzeniach szkody oceniło na miejscu kilku meteorologów i to od nich pochodzą najbardziej dokładne informacje, pozwalające ocenić naturę zjawiska. Opierałem się tu głównie na artykule Salamonika przedrukowanym w Gazecie Obserwatora PIHM.

Niechobrz - Rzeszów
Jedno ze zjawisk otarło się o Rzeszów. Zniszczenia zaczynały się w Niechobrzu, dużej wsi rozciągniętej wokół małej rzeczki. Ponieważ pas zniszczeń przebiegał wzdłuż tej osi, niemal wszystkie budynki we wsi zostały uszkodzone, a połowa, czyli 140, nie nadawała się do użytku i musiały zostać odbudowane od nowa. Większość była domami drewnianymi, wiele jeszcze krytych strzechą, więc zniszczenia nie wymagały bardzo dużej siły. W artykule Salamonika na temat tych wydarzeń podawana jest relacja mieszkańców wsi, którzy opisywali zjawisko jako białą wirującą chmurę sięgającą aż do ziemi, która nadeszła od zachodu o godzinie 14. Podczas jej przejścia pojawił się silny wiatr i objawy zasysania - ludzie stojący w otwartych drzwiach domów byli wyrzucani na zewnątrz. W jednej z chat wokół komina została wyrwana szczelina w słomie; pod nią wypadła z sufitu jedna deska. Przez tą szczelinę z izby wyssanych zostało kilka pustych worków, które znaleziono na zewnątrz.

Burza poruszała się od południowego-zachodu i pas zniszczeń przebiega w tym kierunku. Wydaje się to brzmieć jednoznacznie. Meteorolodzy badający zniszczenia nie potrafili ustalić jakiegoś charakterystycznego kierunku rozrzutu szczątków.

Na przedłużeniu tego pasa leżą kolejne uszkodzone miejscowości - gdzie, ze względu na inne rozłożenie zabudowy, szkody przecinały wsie pasem o szerokości 150-300 m. W Racławówce uszkodzonych zostało 30 budynków i szkoła. W Kielanówce uszkodziło 100 budynków, oraz przewrócony został komin cegielni. Kolejne miejsce w tym pasie to PGR Liwcze, gdzie połamane zostały drzewa w lesie, oraz dojść miało do uniesienie w powietrze i zabicia 30 owiec na pastwisku.
W dalszej kolejności na pasie zniszczeń pojawiają się jeszcze miejscowości Przybyszówka, Zgłobień i Staroniwa  ale tutaj szkody były rozproszone i nie dało się wyróżnić jednoznacznego pasa. Prasa wymienia ponadto Łąkę, Boguchwałę, Świliczę, Trzebownisko  i Zaczernie. Część z nich leży bardziej po bokach głównego pasa,  dwie ostatnie na przedłużeniu za Rzeszowem. 

Interesującą kwestią jest zarazem twierdzenie Salamonika, że szkody zaczynały się w Niechobrzu i na SW od wsi ich nie było, ale zarazem wymieniony zostaje Czudec jako miejscowość ze stratami, który leży właśnie w tym kierunku. Mapka sytuacyjna zaznacza też powierzchniowe szkody w lesie koło Czudca z kierunkiem padania drzew niezgodnym z kierunkiem ruchu frontu, zgodnym z ruchem cyklonicznym. Może więc komórka burzowa zaczęła generować niebezpieczne zjawiska wcześniej i na chwilkę zeszła tam trąba, ale ciągły pas zniszczeń zaczął się dopiero w Niechobrzu?

Pas ten ociera się wreszcie o Rzeszowską dzielnicę Staromieście, gdzie doszło do uszkodzenia wielu budynków mieszkalnych. Chełm z wieży kościoła św. Józefa został zwiany i spadając na dach właściwego korpusu wpadł do środka, niszcząc fragment stropu. Połamane zostały też drzewa w miejskim parku, przy czym szkody koncentrowały się w pasie szerokim na 100-150 m i długim na 500 m. Silny wiatr związany z burzą odczuto zresztą w całym mieście. Stacja meteorologiczna w Jasionce, oddalona od tego miejsca o 12 km zanotowała poryw 35 m/s z kierunku 320 stopni, cała nawałnica wedle obserwatora trwała  8 minut, towarzyszył jej ulewny deszcz ograniczający widoczność.

Tutaj też oceniono dokładniej kierunki rozrzutu szczątków. Pas zniszczeń przebiegał w kierunku około 300 stopni, kierunki padania drzew były zbliżone (300-280), kierunek uderzenia wiatru w kościół także zgadzał się z pozostałymi (290). I tu pojawia się problem. Zniszczenia w mieście nie wskazują na dużą siłę (około F1), tymczasem typowo w niezbyt silnych tornadach kierunki upadku drzew i rozrzucenia szczątków są poprzeczne do kierunku pasa, z częstym przeplotem zmiennych kierunków oraz z charakterystycznym pojawianiem się osi zbieżności. 

Wynika to stąd, że wiatr wokół tornada wiruje, z pojawianiem się w warstwie granicznej dodatkowego ruchu do centrum, w związku z różnicą ciśnień. Pierwsze obiekty, objęte zewnętrznymi warstwami wiru, doznają więc przede wszystkim wiatru poprzecznego. Obiekty bardziej wytrzymałe zostają zniszczone gdy znajdą się głębiej w wirze, lub w momencie gdy jego centrum już je minie a wiatr odwraca kierunek. Przez to zwykle mimo dominującego kierunku poprzecznego pojawiają się krzyżujące się kierunki padania. Obiekty objęte tą częścią wiru, która porusza się w przeciwnym kierunku niż sam wir, odczuwają osłabiony wiatr i przez to większe znaczenie ma dla nich ruch ssący do centrum, stąd pojawienie się przy tym brzegu dominującego kierunku w przeciwną stronę i ujawnienie się w pasie zniszczeń asymetrycznej linii zbieżności.
Zaciąganie obiektów w kierunku zgodnym z kierunkiem pasa zniszczeń obserwuje się dla bardzo silnych tornad ale tutaj nie ma o tym mowy.

Jak rozwiązać tą sprzeczność - lokalizację zniszczeń nie pasującą do słabych trąb i zarazem wąski pas zniszczeń i doniesienia świadków? Jednym z rozwiązań może być transformacja komórki burzowej i związana z tym zmiana zjawiska działającego.
Front burzowy przesuwał się raczej z kierunku północno-zachodniego, taki też był przeważający kierunek upadku drzew w rozległym obszarze. Na nim, lub tuż przed nim powstała superkomórka lewoskrętna, która w związku z ruchem wirowym odbiła w lewo od kierunku przepływu, poruszając się z południowego zachodu. Była to początkowo superkomórka niskoopadowa, świadkowie z Niechobrza i Kielanówki twierdzili, że w ogóle nie padało. Wytworzyła ona tornado, które zniszczyło trzy pierwsze wsie. Następnie trąba powietrzna zanikła a komórka zmieniła charakter na superkomórkę średnio lub wysokoopadową. Towarzyszył jej silny wiatr szkwałowy związany z chłodnym prądem spadającym. Rdzeń tego prądu wywołał powstanie pasa zniszczeń na Staromieściu. Z 
Na mapce kierunków powalenia drzew z pracy Salomonika kierunek niezgodny z kierunkiem ruchu frontu pojawia się w okolicy Lipnik (SW), Dachnowa ( SSW) oraz Rudy Różanieckiej (W). 

Przeworsk

W rejonie Przeworska wiatr podczas burzy wywołał chyba najbardziej spektakularny efekt - przewrócenie pociągu z pasażerami. Parowóz wąskotorowy został wywrócony w okolicy Krzeczowic, na wysokim nasypie za mostem kolejowym. Był załadowany i wywróciło się w nim kilka ostatnich wagonów. Zginęła jedna osoba, ośmioletnia dziewczynka, a 20 innych zostało rannych [K] Nie sposób określić jakie zjawisko za to odpowiadało. Pociągi wąskotorowe są siłą rzeczy bardziej podatne na wywrócenie i już wiatr taki, jaki może wytworzyć silna burza, może być wystarczający.  W przypadku, gdy nie ma jasnych informacji od świadków a rozkład przestrzenny zniszczeń nie jest oczywisty, można uznać że za szkody odpowiadała trąba jeśli uszkodzenia wskazują na siłę powyżej F2 bo rzadko się zdarza liniowy wiatr tej siły.

W samym Przeworsku zerwanych zostało 80 dachów. Mocno uszkodzone zostały wsie Mokrzec i Gołęczyna pod Pilznem.

Ulhówek

Miejscem o największych uszkodzeniach na lubelszczyźnie była wieś Uhlówek, w której podobnie jak w Niechobrzu pas największych zniszczeń przebiegał wzdłuż osi zabudowy. Uszkodzonych zostało ponad 300 budynków, niektóre nadawały się tylko do rozbiórki.  

36 budynków zniszczonych zostało w Chodywańce, w Chorążańce 16 domów zniszczonych całkowicie a w Weresznicy 5 budynków. Szkody zgłaszano też z Jarczowa i Podłodowa. 

We wsi Żulice, pod gruzami chaty, na którą przewróciło się drzewo, zginęło jedno dziecko.

Ruda Różaniecka
W nadleśnictwie w okolicy tej miejscowości zanotowano wielkopowierzchniowe zniszczenia w lasach, całkowicie zniszczone zostało 100 hektarów lasu. Z relacji świadków wynika, że burza trwała 13 minut ale początkowo padał tylko deszcz, a dopiero pod koniec pojawił się silny wiatr. Szkody wystąpiły w kilku krótkich pasach oddzielonych nieuszkodzonym lasem. Co ciekawsze pojawia się tu pewna niezgodność przeważającego kierunku z którego powalane były drzewa i kierunku pasa - pasy zniszczeń rozkładały się na linii z kierunku 270, zaś drzewa były łamane podmuchem od kierunku 300. Zdaniem oglądających szkody, pasowałoby to do trąby powietrznej o ruchu antycyklonicznym. 

 Przykład: Złamane na wysokości 3-4 metrów sosny 20-30 cm średnicy w pasie 100/600 metrów; kierunek pasa 270 a kierunek padania 300; 400 metrów przerwy i równoległy do poprzedniego pas 50/300 metrów z powalonymi wysokimi sosnami 40-50 cm, ten sam kierunek .Takie przesieki o długości do 1km i szerokości 100-300 metrów wystąpiły według Salamonika "kilkakrotnie" (ile?) W jednym miejscu las sosnowy był rzadki a drzewa wysokie i tam w dużo szerszym pasie drzewa zostały wykarczowane w kierunku pasa

Tych kilka pasów zupełnie zniszczonego lasu wskazywałoby na pojawienie się równocześnie kilku wirów, lub jednego odrywającego się kilka razy od ziemi. Szkoda że nie zostały bardziej dokładnie opisane - ile ich w sumie było, jakie miały wymiary i położenie. 

Narol 

Charakterystyczne szkody w lasach koło Narola opisał Salamonik. Były to dwie wyrwy w lasach po dwóch stronach drogi, tworzące pas, z drzewami połamanymi poprzecznie, czyli charakterystycznie dla trąb powietrznych. 
Po jednej stronie drogi powalony pas lasu szerokości 200 metrów i długości 700-100 m. Po drugiej stronie drogi drzewa powalone z kierunku 210-230 stopni, część w kierunku 300. Był to w jego ocenie jedyny pas zniszczeń w tym rejonie.

Lubycza Królewska

Szkody w lasach ciągnęły się z Rudy do Lubyczy, gdzie także zostały uszkodzone budynki. Na miejscowej szkole zerwany został dach i złamany komin.[L] 

Sieniawa i dalej

Przebieg wydarzeń w Sieniawie, na Podkarpaciu, opisał w liście [s] profesor Kazimierz Suchecki, zajmujący się leśnictwem i badaniem drzew. Według jego relacji o godzinie 12 przeszła tam zwykła letnia burza termiczna, idąca z zachodu na wschód. Po jej przejściu nadal było pogodnie i ciepło. O godzinie 15 zauważył nadciągającą od północy ciemną chmurę, poprzedzoną bardzo wyraźną chmurą szelfową "miała formę wału, niby zwisającej firanki".  Podczas przechodzenia nawałnicy wiał bardzo silny wiatr, który zerwał kilka dachów. Jedna stara, drewniana stodoła została całkowicie zawalona a w niej ranny właściciel. W miejscowości padło wiele drzew, ale największe szkody ograniczały się do wąskiego pasa, szerokości 200 merów, przebiegającego przez miejski park, gdzie powalone zostały liczne stare dęby i lipy. 

Dalej za miejscowością rozciągały się tereny rolnicze, na których nie było dużych szkód, po czym 12 kilometrów później w obrębie leśnym Kot duże szkody pojawiły się w około 60-letnim lesie sosnowym. W pasie szerokim na 200 metrów powalone zostało 50 hektarów. Za tym obszarem znów znikają szkody i tereny są bezleśne, po czym kolejne 15 km dalej powalony zostaje młodnik w rewirze Majdan, tu bez informacji o wielkości szkody. Profesor nie podaje informacji o tym jak wyglądały szkody i w jakich kierunkach padały drzewa, więc trudno ocenić rodzaj zjawiska; interesująco brzmi jednak opisana relacja leśniczego z lasu Kot, który znajdował się właśnie w tym zniszczonym fragmencie. Obserwował on jak drzewa najpierw są powalane w jednym kierunku, po czym następnie w przeciwnym, co brzmi podobnie do trąbowych szkód z krzyżującymi się kierunkami łamania. Leśniczy przetrwał wichurę stojąc zanurzony po ramiona pośrodku stawu o takiej średnicy, że padające drzewa tam nie sięgały.  

Burzę przetrwała okazała limba rosnąca przed apteką w Sieniawie, której wzrost i żywotność daleko poza naturalnym obszarem obserwował profesor. Jego staraniami drzewo objęto ochroną jako pomnik przyrody. [N]

Artykuł z pewnością nie wyczerpuje tematu i pewnie będę do niego wracał. Być może pomocne będzie zwrócenie się do nadleśnictw po raporty ze szkód, aby zlokalizować miejsca wystąpienia zniszczeń w pasach i określić ile potencjalnie mogło pojawić się trąb. 

------

*  "Dziennik Polski" numery z dni 20, 21, 22 i 24 maja 1960, Małopolska Biblioteka Cyfrowa

* "Kurier Lubelski" 26 maja 1960, Biblioteka Teatr NN

[1]  https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-36d866ce-2da7-4b26-9e23-6b47a911caef/c/57-66.pdf 

[K] https://www.facebook.com/2234156136901923/posts/2753526658298199/

[L] https://splubycza.szkolna.net/o-instytucji 

[s] k. Sucharski,"Jeszcze o huraganie z 20 maja 1960", Gazeta Obserwatora PIHM nr.12, s. 9-10

[N] https://sieniawa.krosno.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/sieniawska-limba