Pokazywanie postów oznaczonych etykietą drobnokwiatowe. Pokaż wszystkie posty
Pokazywanie postów oznaczonych etykietą drobnokwiatowe. Pokaż wszystkie posty

poniedziałek, 18 września 2023

Drobne rośliny kwiatowe (28.) - Cieciorka pstra

 Drobna, płożąca się roślina wieloletnia, coraz częściej spotykana na rzadko koszonych trawnikach, o ładnych, różowych kwiatach tworzących główkę, podobną do koniczyny. Ma całkiem przyjemny zapach, słodki, owocowy, wpadający w cytrynę. Przez pierzaste liście może być mylona z wyką i w wielu językach nazywa się ją pospolicie wyką dwubarwną.


 


Jej pozycja botaniczna jest niejasna. Z pierwotnego rodzaju cieciorka (Coronilla) została przeniesiona do topornic (Securigea), dla których byłaby jedynym środkowoeuropejskim gatunkiem, stąd nowsza nazwa naukowa topornica pstra. Ta klasyfikacja jest jednak krytykowana, więc podaję ją pod najczęściej spotykaną polską nazwą. To tylko zbieg okoliczności, że odmiany jadalnej ciecierzycy o drobnych ziarnach są też nazywane cieciorką, co powoduje pomyłki.  



Typowa roślina łąkowa, lubi wysokie murawy, pojawia się też w niskich zakrzewieniach i na okrajkach, wkracza na nasypy i kamieniste grzbiety. Lubi gleby suche; obojętne i zasadowe. Może wspinać się na inne rośliny ale nie jest pnączem. Radzi sobie dobrze na glebach bardzo jałowych, tworząc system długich korzeni. Może być użyta okrywowo do umacniania piaszczystych skarp i powstrzymania erozji. Pozostawiona sama sobie tworzy kępy zagłuszające inne rośliny, bywa więc traktowana jak chwast.


 

Jest lekko trująca dla zwierząt innych niż przeżuwacze. U bydła podczas trawienia w dwóch żołądkach toksyczne substancje ulegają rozkładowi i dla niego jest to pasza o wystarczającej ilości białka. 

Tradycyjnie podawana w naparach jako środek "uspokajający serce" przez hamowanie pobudzenia zakończeń nerwowych. W zbyt dużych dawkach robi się toksyczna, dlatego nie była nigdy specjalnie ceniona. 

Główna substancja czynna to koronillina (coronillin) i podobne do niej nitroglikozydy, różniące się tylko ułożeniem grup w cząsteczce. Czasem błędnie opisuje się ją jako alkaloid. 


Chemicznie jest to zwykła cząsteczka glukozy z trzema cząsteczkami kwasu 3-nitropropanowego (3-NPA). 

Wolny kwas jest toksyną mitochondrialną hamującą cykl oddechowy. Przypadki zatrucia kwasem są rzadkie, zwykle spożycie doprowadza do wymiotów i bólów brzucha, osłabienia i bólu głowy, w ciężkich zatruciach rozwija się dystonia i śpiączka, rzadko śmierć. Zazwyczaj zatrucia wynikają ze spożycia żywności zanieczyszczonej pleśnią, która wytwarza 3-NPA, głównie miąższu trzciny cukrowej, soków owocowych.[1]

Trudno powiedzieć jak to przełożyć na toksyczność koronilliny i cieciorki. LD50 3-NPA to 68 mg/kg. dla podobnie zbudowanych toksyn zawartych w liściach pewnego gatunku traganka, podaje się że przy średniej zawartości 2-6% s.m. półtonowa krowa może się zatruć po zjedzeniu wraz z trawą 3-9 kg rośliny, co stanowi zwykle kilka dni wypasu na porośniętym terenie[2].

--------

[1]  Katja Benedikte Prestø Elgstøen et al. A pioneer study on human 3-nitropropionic acid intoxication: Contributions from metabolomics, Applied Toxicology, Volume 42, Issue 5, May 2022, Pages 818-829

[2] https://www.academia.edu/18705104/Toxicity_and_Metabolism_of_the_Conjugates_of_3-Nitropropanol_and_3-Nitropropionic_Acid_in_Forages_Poisonous_to_Livestock 

środa, 28 czerwca 2023

Drobne rośliny kwiatowe (27.) - Marzanka wonna

 Drobna bylina, która kwitnie właśnie teraz.


 Najbardziej charakterystyczna cecha to eliptyczne listki tworzące piętrowo okółki na łodydze. Najczęściej jest ich 8 ale występuje pewna zmienność plus - minus od tej średniej, nawet w obrębie jednego pędu. Listki odchodzą bezpośrednio od łodygi. Pęd czterokanciasty, krótki, do 40 cm wysokości.

Dopiero na samym końcu pędu pojawiają się drobne, białe kwiaty, o czterech krótkich płatkach, które nie wyróżniają się specjalnie. 


Roślina krucha, łatwo się łamie i zrywa. Płytko pod ziemią rozchodzi się cienkie kłącze, zabarwione na żółtopomarańczowy kolor. Latem pojawiają się drobne, kuliste nasionka, otoczone okrywą z haczykowatymi włoskami, które czepiają się sierści zwierząt i ubrania i tak rozprzestrzeniają.

Typowa roślina leśna, cieniolubna, w stanowiskach chronionych zwartymi koronami. Na polanach, poboczach przecinek i poręb ustępuje. Woli miejsca trochę wilgotniejsze ale nie mokre, z gęstą ściółką, lasy mieszane lub liściaste. Nie lubi suchych lasów sosnowych. W mojej okolicy nie widuję jej w dolinie Bugu, natomiast sporo jest jej w lasach na obrzeżach i stokach. Jeśli stanowisko sprzyja, tworzy kępy i rzadkie płaty.

Dawniej zaliczana do rodzaju marzanka (Asperula l.), dziś włączana do przytulii (Galium) ale nadal najczęściej znana jest pod starą nazwą systematyczną. Inne krajowe przytulie także tworzą okółki liści na łodygach, ale liście są dużo bardziej wydłużone, wręcz przypominają krótkie pędy, oraz kwitną dużo bardziej obficie, wypuszczając grona kwiatów także z niższych okółków. Potencjalnie można ją pomylić z przytulią leśną, która jednak rośnie dużo większa, może przekraczać metr.

Została zawleczona do USA i lokalnie uważana jest za roślinę inwazyjną. 


Skład

Jej najbardziej charakterystyczną cechą jest wysoka zawartość kumaryny (1,2-benzopironu), o słodkim zapachu, podobnym do woni siana, a w większym stężeniu do wanilii. Zapachu tego nie ma jednak w świeżym materiale. Po roztarciu liści czuć przede wszystkim zapach gniecionych liści i nic więcej. W roślinie występuje głownie w formie związanej jako glukozyd. Po uszkodzeniu tkanki glukozyd hydrolizuje, uwalniając prekursor. Ten cyklizuje do ostatecznej kumaryny wysychając. Dlatego zapach uwalnia się bądź po pozostawieniu na powietrzu roztartej rośliny, lub podczas suszenia. 

Ta właściwość spowodowała, że marzanka wonna zaczęła być używana do aromatyzowania żywności i kosmetyków. W Niemczech tradycją jest picie na wiosnę Wina Majowego robionego na bazie słodkiego wina, w którym maczano suszoną marzankę, do tego dodawano różne przyprawy, otrzymując bardzo aromatyczny napój. 

Kumaryna i inne jej pochodne są jednak w żywności składnikiem dość kontrowersyjnym. Niektóre typy kumaryn zwiększają wrażliwość skóry na światło, 4-hydroksykumaryny działają jak antywitaminy względem witaminy K i tym samym rozrzedzają krzew. Gdy rośliny bogate w kumaryny porastają pleśnią, czy to od porażenia grzybem, czy to od zapleśnienia w czasie złego suszenia siana, grzyby metabolizują je wytwarzając dimer dikumarol, którego zdolność do zatrzymywania krzepnięcia krwi jest znacznie wzmocniona. Badanie przyczyny śmierci zwierząt z objawami wewnętrznych krwawień, których krew w ogóle już nie krzepła, do czego dochodziło na duża skalę w czasie Wielkiego Kryzysu w USA, gdy rolnicy nie mogli sobie pozwolić na wyrzucenie poczerniałego w stogach siana, doprowadziło do rozwoju leków zapobiegających skrzepom. Pochodną 4-hydroksy kumaryny o silnym działaniu jest warfaryna, lek dziś podawany dla rozpuszczenia skrzepów i zapobiegania im w chorobach serca.

W ostatnich kilkunastu latach mocno zaostrzono normy zawartości w żywności także prototypowej kumaryny bez grupy hydroksylowej, ze względu na badania na szczurach, wskazujące na jej hepatotoksyczność. Na podstawie tych badań ustalono, że z zapasem bezpieczeństwa żywność sprzedawana w EU nie powinna zawierać więcej niż 2 mg kumaryny na 1kg. I jest to norma tak wyśrubowana, że niemal zmiotła z rynku wina majowe, żubrówkę i inne nalewki na bazie roślin bogatych w kumarynę; specjalnie dla napojów alkoholowych ustalono wyjątek dopuszczalnego stężenia 10 mg/l. Była też przyczyną ostrzeżeń o unikania nadmiernego używania cynamonu.

Cynamon jest otrzymywany z kilku gatunków drzew i za najbardziej szlachetny uważa się cynamon cejloński. Niestety wielu producentów sprzedaje mielony cynamon robiony z tańszej Kasji lub jej mieszanki z prawdziwym cynamonem. Konsumenci przywykli do cynamonu ze znaczną domieszką kasji, który ma ciemny kolor i słodszy zapach; przedstawiciel Darów Natury opowiadał mi, że gdy firma sprowadziła korę cynamonu w kawałkach, z certyfikatem, że to właściwy gatunek, to po wprowadzeniu na rynek przyprawy zmielonej u nich na miejscu mieli zwroty od klientów, uważających że ten cynamon jest jakiś podrobiony, bo jest jasny i ma bardzo korzenny zapach. Kasja natomiast zawiera znaczne ilości kumaryny i już ciasto zawierające jedną łyżeczkę może przekraczać unijną normę, stąd zalecenia dotyczące cynamonu tak generalnie, właśnie ze względu na praktykę mieszania różnych gatunków. 

Są jednak krytycy tego podejścia instytucji regulujących. Toksyczność wobec wątroby u szczurów i myszy wynika z metabolizowania kumaryny do epoksydu 3,4-kumarynowego. Tymczasem analizy krwi u ochotników sugerują, że u ludzi głównym metabolitem jest nieszkodliwa 7-hydroksykumaryna, czyli znany już wcześniej umbelliferon, a zatem hepatotoksycznosć u ludzi powinna być znacznie niższa. 

Innym ważnym składnikiem są irydioidy, a zwłaszcza asperulozyd, składnik występujący w wielu gatunkach z rodziny Rubiaceae, o działaniu przeciwzapalnym i przeciwwirusowym. Irydioidy są bronią przeciwko owadom i drobnym roślinożercom, na różne sposoby hamując wzrost. W eksperymentach na myszach wykazano, że asperulozyd hamuje gromadzenia się tłuszczu na diecie wysokokalorycznej. 


niedziela, 22 sierpnia 2021

Drobne rośliny kwiatowe (26.) - Niezapominajka


  Okres kwitnienia niezapominajek jeszcze trwa, warto więc coś o nich napisać.

Niezapominajka to rodzaj z rodziny ogórecznikowatych, głównie drobne rośliny zielne i byliny. W Polsce rośnie 15 gatunków, z których chyba najdrobniejszym i najbardziej niepozornym jest niezapominajka piaskowa, rosnąca na ubogich glebach, o kwiatach o średnicy zaledwie 1-2 mm.

Łodyga i liście drobno owłosione, z rozetki przy ziemi wyrastają łodygi zakończone podkręconym kwiatostanem jasnoniebieskich kwiatów, nie zmieniających koloru. Poniżej tego kwiatostanu pojedyncze kwiaty na łodydze, podparte listkiem i wznoszące się przez cały czas kwitnienia. Podobne gatunki n. pagórkowa i  n. zmiennobarwna nie mają tych listków przy kwiatkach, przez co odchodzą one od łodygi poziomo lub obwisają. 

W ogrodach najczęściej sadzone są odmiany niezapominajki leśnej, czasem lubiąca wilgotne warunki n. błotna. 

Czy niezapominajki mają jakieś własności lecznicze? Należą do rodziny ogórecznikowatych, wraz z żywokostem, miodunką i farbownikiem, można więc spodziewać się w nich podobnych składników - saponin, krzemionki i allantoiny. Wydają się jednak słabo przebadane pod tym względem. 

Tradycyjnie są środkiem wykrztuśnym i regenerującym płuca. Stosowane były przy kaszlu, zapaleniu gardła i krtani, zaśluzowaniu płuc a zanim wprowadzono inne sposoby leczenia pomocniczo w gruźlicy i pylicy. Wspomagają regenerację nabłonków i naskórka, mogą więc być używane do skóry zniszczonej, podatnej na uszkodzenia.

---------

https://rozanski.li/1672/niezapominajka-polna-myosotis-arvensis-reichenbach-w-praktycznej-terapii/

poniedziałek, 19 lipca 2021

Drobne rośliny kwiatowe (25.) - Lulek


  Już kolejny raz spotykam w mieście lulka czarnego. Może nasiona rozprzestrzeniają się z ziemią ogrodową, bo rósł na brzegu niedawno robionych dróg i ścieżek rowerowych, na naprawianych torfem trawnikach.

Lulek to drobna roślina zielna z rodziny psiankowatych, jest więc spokrewniony z tytoniem, bieluniem i ziemniakiem. Liście miękkie, z charakterystycznym jednym lub dwoma ząbkami w połowie długości. Zastanawiam się, czy przed okresem kwitnienia dałoby się go pomylić z komosą strzałkowa. Kwiat dzwonkowy, wzniesiony, o płatkach jasnożóltych, czasem białych, z ciemnofioletowym lub czarnym żyłkowaniem narastającym aż do czarnej gardzieli blisko dna. Przypomina trochę siewkę żółtej petunii ogrodowej - i nie jest to podobieństwo bez znaczenia, bo petunia też należy do rodziny psiankowatych. Kolejnym podobieństwem jest włochata łodyga, nieco lepka, która wyddziela mdło-słodki zapach także podobny do petunii. Liście jednak nie są tak mocno owłosione, ich powierzchnia jest gładka i nieco lśniąca. 

Jest rośliną bardzo silnie trującą ze względu na alkaloidy, których najwięcej jest w korzeniach i nasionach. Główne to atropina, skopolamina, hioscyjamina i kilka ich pochodnych. Mają one różne działanie na organizm, który ma na nie różną czułość, dlatego efekty zażycia lulka zależą od dawki. 

W małych działa uspokajająco, przeciwbólowo, nasennie i z braku innych leków był używany w medycynie. Przy większych ilościach pojawia się pobudzenie, wesołość, zwiększona aktywność ruchowa a ostatecznie też halucynacje, zaburzenia świadomości i ataki szału. Wreszcie dostatecznie duże dawki skutkują delirium, utratą przytomności, zaburzeniami pracy serca i zatrzymaniem oddechu. Zatrucia śmiertelne nie są wcale takie rzadkie. 



Charakterystycznymi objawami zatrucia jest rozszerzenie źrenic, przez to światłowstręt, mocne zaczerwienienie skóry, podwyższona temperatura, brak wydzielania śliny i przez to suchość w gardle i duże pragnienie. Nadmierna aktywność ruchowa odróżnia od zatrucia bieluniem. 

Przyczyną zatruć były najczęściej pomyłki - zanieczyszczenie ziarna drobnymi, czarnymi nasionami, ponoć też mylenie z makiem, branie wykopanego korzenia za dziki seler lub pietruszkę. Lulek był też zazywany celowo jako lekarstwo lub narkotyk i przedawkowywany. Ponoć narkotyzowano się nim w celach obrzędowych, aby wpaść w trans, wieszczyć lub być przekonanym o zmianie postaci. Niektóre źródła zwalają na lulka winę za doniesienia o wilkołactwie, wampiryzmie czy przekonaniu, że po użyciu odpowiedniego eliksiru można latać na miotle. Zarzuty o celowe sianie lulka lub podrzucanie nasion aby czynić czarną magię często pojawiały się na procesach o czary.

Ze względu na niektóre objawy, jak napady agresji, nadmierna ruchliwość, działanie przeciwbólowe i przekonanie o zmianie postaci sugerowano, że lulek mógł być używany w dawnej Skandynawii jako środek wywołujący "szał bitewny" u berserkerów. Nasiona lulka znajdowano już w grobach z tego okresu, co mogłoby oznaczać wiązanie go z rytuałami magicznymi i ze strefą zaświatów. Inni autorzy skłaniają się jednak do uznawania, że wojownicy zaprawiali się przed bitwą mocnym piwem i odpowiednio nastawiali psychicznie, w czym może pomagały wpływy kulturowe (szał berserkergang ma trochę podobieństw do malezyjskiego stanu "amok"). W każdym razie łatwość przekroczenia bezpiecznej dawki lulka powodowałaby wówczas, że niektórzy wojownicy umieraliby od niego a nie od bitwy. 

W razie zatrucia stosuje się głównie leczenie objawowe. Odtrutką swoistą może być pilokarpina, która znosi działanie atropiny. 

Liście lulka, które zawierają dużo mniejsze stężenie toksyn, ze względu na specyficzny zapach bywały czasem używane do zaprawiania piwa lub jako kadzidła. Dodawano ich do tytoniu dla wzmocnienia lub palono samodzielnie. Nazwa rośliny bierze się zresztą od staropolskiej nazwy fajki, przy czym dawna lulka była często prostą rurką z nieco poszerzonym jednym końcem. W tym właśnie znaczeniu, palenia fajki a nie palenia tego konkretnego Lulka czarnego, wspominał o lulkach Mickiewicz w "Pani Twardowskiej".

wtorek, 4 maja 2021

Drobne rośliny kwiatowe (24.) - Piżmaczek

 Roślinka leśna tak drobna i niepozorna, że aby zwrócić na nią uwagę po raz pierwszy musiałem potknąć się w lesie i paść w nią na... twarz. 


 

Piżmaczek wiosenny (Adoxa moschatellina) rośnie w podszycie, jest podobniej wysokości co poziomki i zawilce. Listki pierzaste, mogłyby być mylone z którymś z zawilców lub z kiełkującą pietruszką, wyrastające po trzy z wątłej łodyżki. Z niektórych łodyżek wyrasta ponadto kwiat, który ma bardzo nietypowy wygląd, ale przez rozmiar i zielonkawy kolor może nie zwracać uwagi.


 

Kwiat ma formę kanciastej główki z pięcioma kwiatami; każdy wyrasta z innej strony, w formie podobnej do sześcianu - cztery tworzą cztery ściany a piąty górę. Z tego powodu w Anglii roślina była nazywana pospolicie "town hall clock"- zegar ratuszowy, na podobieństwo do niektórych wież zegarowych z tarczami na każdej z czterech ścian. Pojedynczy kwiat ma dobrze widoczne żółte pylniki, i krótkie, zielone płatki, przy czym kwiaty boczne mają pięć płatków i pylników, a szczytowy cztery, trafiają się jednak osobniki mające cztery płatki w każdym kwiatku, lub do sześciu. Cała główka kwiatowa ma średnicę do pół centymetra, z daleka wygląda więc na jakiś nierozwinięty pączek i łatwo ją przeoczyć. Łacińska nazwa rodzajowa Adoxa nawiązuje do tej niepozorności, tłumaczy się jako "pozbawiony chwały" lub "bezużyteczny".


 

Nazwa polska "piżmaczek" nawiązuje natomiast do piżmowego zapachu jaki ponoć wydzielają kwiaty i liście. Szczerze mówiąc ciężko mi było tę nutę wychwycić; roztarty w palcach kwiatostan pachnie jak rozgniecione zielsko, zapach jest ciężki i niezbyt przyjemny. Może to też kwestia tego, że nie miałem okazji wąchać dobrego piżma do porównania. Niektóre źródła twierdzą, że wytwarza ten zapach po zmroku, bo zapylają go ćmy i muchy.


 

Po przekwitnieniu powstają małe, mięsiste owoce, ponoć jadalne i przypominające drobne poziomki, ale nie miałem okazji próbować. Pęd z owocami przygina się do ziemi, gdzie często zjadają je ślimaki.  Rozmnażanie z nasion ma mniejsze znaczenie, roślina rozprzestrzenia się głównie przez rozłogi wyrastające z kłączy. 

Naturalnie rośnie na dnie lasów, w zaroślach, czasem w kępach drzew. Lubi miejsca półcieniste, wilgotne o próchnicznym podłożu. Kwitnie w kwietniu i maju. Po wydaniu owoców wysycha. Może być używana jako roślina okrywowa w cienistych miejscach.

 Roślina była przez to brana pod uwagę jako źródło roślinnego zamiennika piżma do perfum. Analizy składników lotnych wykazały w kwiatostanie głównie 2-heksenal, 3-heksenol, n-heksanol i alkohol benzylowy.[1] Potwierdza to moje wrażenia, bo związki te znane są jako "alkohole liściowe" i odpowiadają za zapach uszkodzonych zielonych tkanek, w tym za zapach koszonej trawy. Za piżmowy zapach odpowiadają zapewne cykliczne ketony, ale nie znalazłem informacji o konkretnej substancji.

Z innych znanych składników, w piżmaczku wykryto irydioidy w formie rozpuszczalnych glukozydów - adoksozyd, morronizyd, sekologanina.[2] Kwasy fenolowe w tym kawowy i ferulowy. Ogółem skład rośliny jest słabo rozpoznany.
 

Przypisuje mu się właściwości regenerujące, ułatwiające gojenie ran, czyszczące krew. Różański podaje ponadto działanie rozkurczowe, odprężające, przeciwbólowe i zmniejszające obrzęk.[3] Morronizyd i loganina występują też w dereniu japońskim i w związku z jego stosowaniem w tradycyjnej medycynie były badane jako substancje bioaktywne. Morronizyd najwyraźniej jest agonistą GLP-1 przez co powinien obniżać poziom cukru we krwi. W eksperymencie na myszach zmniejszał ból i przeczulicę neuropatyczną.[4]

--------

[1]  https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0031942280851508

[2] https://fdocuments.in/document/iridoid-glucosides-in-adoxa-moschatellina.html

[3] https://rozanski.li/1508/pizmaczek-adoxa-w-praktycznej-fitoterapii/

[4] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28098360/

* https://herbaria.plants.ox.ac.uk/bol/plants400/Profiles/AB/Adoxa

piątek, 22 stycznia 2021

Trzmielina

 Nie jest to zdecydowanie drobna roślina kwiatowa, ale jej kwiaty są niepozorne i łatwe do przeoczenia, zaś najwięcej uwagi przykuwa późną jesienią, gdy na gałęziach wiszą jeszcze dojrzałe owoce.


Trzmielina (Euonymus) to rodzaj niskich drzew lub krzewów, z którego w Europie występują dwa gatunki - t. pospolita i t. brodawkowata. Różnice między tymi gatunkami są drobne, tworzą zresztą mieszańce. Najczęściej spotykana trzmielina pospolita ma jasnozielone, drobne, płaskie kwiatki pojawiające się latem; gładkie gałązki bez przetchlinek, pokrój większego krzewu - w dobrych warunkach staje się niedużym drzewem. Jesienią tworzy różowo-czerwone torebki nasienne, które pękają pokazując pomarańczowe osnówki wokół czarnych nasion, zwisające na krótkich żyłkach. Te wewnętrzne części są wyjadane przez ptaki, które następnie wydalają nienaruszone nasiona. Pomarańczowa osnówka nasion często pęka, ujawniając czarną skorupkę ziarna, stąd ludowe nazwy "pawie oczko" czy "perskie oczko". Równocześnie liście przebarwiają się na intensywny, czerwony kolor i szybko opadają.
 
W przypadku trzmieliny brodawkowatej najwyraźniejszą różnicą są drobne brodawki pokrywające młode gałązki. Pokrój drobniejszy, krzewiasty. Liście może nieco większe. Pojawiające się latem kwiaty częściej są podbarwione na brunatno. Torebki nasienne wyglądają tak samo. Mam też wrażenie, że liście tego gatunku dłużej pozostają na krzewach, zwłaszcza w bardziej osłoniętych miejscach. Nierzadko obserwowałem okryte liśćmi tak długo, że po minięciu fazy intensywnie czerwonej zaczęły blaknąć od światła, aż pod sam koniec stawały się niemal całkiem białe. 

Gatunek jest nieco rzadszy, prawie nie spotyka się go na zachodzie kraju. U mnie, na wschodzie, oba występują dość pospolicie na obrzeżach lasów czy polanach. Raczej rzadko zdarza się trzmielina rosnąca na otwartej przestrzeni.


 Często krzewy mają dodatkową interesującą cechę - w miarę wzrostu rośliny starzejące się pędy zaczynają pękać wzdłuż. Pęknięcia są stopniowo wypełniane przez tkankę korkową, tworząc jasną bliznę. Widać to wyraźnie zwłaszcza na młodych, dwu-trzyletnich pędach, które mają zieloną korę. 

 


Jednak w przypadku części roślin wzrost tkanki korkowej nie ustaje. Stopniowo tworzy się listwa rozciągnięta wzdłuż pędu, gałązka może być w ten sposób oskrzydlona w dwóch, trzech i więcej miejscach obwodu. To tak zwana skrzydlasta odmiana, pojawia się tylko u części roślin, nie jest wyróżniana jako inny gatunek, nie wiem czy to kwestia genetyki czy warunków siedliska. Zależnie od osobnika osiąga różne natężenie - zazwyczaj przypomina podłużną wypukłość, wyczuwalną w dotyku, wyglądającą jak zmarszczka na powierzchni kory. Czasem wyrasta nad korę na trzy czy cztery milimetry, najwyraźniej na pędach starych i głównym pniu, co nadaje roślinie zimą efektownego wyglądu.


 Kora na starych pniach robi się ostatecznie gładka, jasnoszara.



W ogrodach sadzony bywa czasem pochodzący z Japonii gatunek trzmielina oskrzydlona, dla którego korkowe listewki są cechą normalną. 

Trzmieliny są niestety roślinami trującymi. Wpływają na układ nerwowy, wywołując początkowo pobudzenie, potem fazę osłabienia tętna, wymioty, obniżenie ciśnienia, śpiączkę i wstrząs. Podaje się, że zjedzenie 35 owoców wraz z pogryzionymi nasionami może być dawką śmiertelną. Przyczyną objawów są toksyny saponinowe, głównie ewonina i ewobiozyd, przypominające w działaniu digitoksynę. Wykryto też cykliczne alkaloidy peptydowe frangulanina, franganina i frangufolina; armepawina, w mniejszym stopniu znaczenie mają alkaloidy purynowe jak teobromina i kofeina.[1], [2]

Nie oznacza to jednak, że rośliny do niczego się nie przydają. Z czerwonych okryw torebek nasiennych można było otrzymać różowy, a z pomarańczowych ośródek żółty barwnik do tkanin. Owoce pozbawione nasion mają też wyraźnie niższą zawartość toksyn i przy bardzo ostrożnym dawkowaniu były kiedyś używane w ziołolecznictwie, jako środek pobudzający i wzmacniający. Dawniej czasem używanym surowcem była kora korzeni; kora gałązek miała być słabszym substytutem. Miał to być środek żółciopędny, pobudzający trawienie, leczący wątrobę, w większych dawkach podrażniający i przeczyszczający. Użyty zewnętrznie miał zabijać wszy, kleszcze i różne pasożyty skórne.[3]

W przypadku podobnego gatunku trzmieliny skrzydlastej, kora i korek listewek pędowych były używane jako składnik leków medycyny chińskiej. Będąca jednym z alkaloidów armepawina znana jest jako substancja przeciwzapalna, hamująca wydzielanie czynnika martwicy nowotworu i czynnika antyjądrowego, którego nadmierne wydzielanie przyczynia się do chorób autoimmunologicznych.[4]

Drewno trzmieliny narasta powoli. Trzeba kilkunastu lat aby krzew wykształcił pień. Najstarszy osobnik jaki znalazłem, mający formę wysokiego na pięć metrów drzewka, miał pień o średnicy 10-12 cm. Dlatego też drewno to jest dość gęste i twarde. Dawniej z kijów trzmielinowych wykonywano drobne części narażone na tarcie - ośliki, wrzeciona przędzalne, szaszłyki, drewniane igły itp. Stąd zwyczajowa angielska nazwa "spindle tree" czyli "drzewo wrzecionowe". Drewno to jest jednak mało trwałe, dlatego nie było specjalnie cenione. Odpowiednio wypalone dawało twardy węgiel drzewny, używany przez artystów do wyraźnych rysunków. W bardzo dobrych warunkach trzmielina potrafi rosnąć do 100 lat. Kilka lat temu za pomnik przyrody uznano drzewo tego gatunku rosnące w Witorożu, o trzech pniach, z których najgrubszy ma pierśnicę 101 cm.[5]

Warto zająć się na koniec sprawą, wokół której panuje dużo błędnych przekonań: trzmielina była przez pewien czas brana pod uwagę jako roślina kauczukodajna, ale nie używa się jej nadal. Jej korzenie zawierają gutaperkę. Wobec ograniczenia dostaw od państw o innym systemie politycznym i braku wewnętrznych źródeł, w ZSRR i państwach w jego zasięgu podejmowano różne próby znalezienia lokalnych źródeł materiałów mogących czymś brakujący kauczuk zastąpić. W pewnym momencie w latach 40. i 50. bardzo promowano uprawy azjatyckiego mniszka Kok-Sagiz, którego korzenie zawierały do 20% kauczuku w mleczku. Często jednak uprawiający kauczukodajny mniszek nie wiedzieli jak go przetwarzać, a centralnej instytucji odbierającej surowiec nie było. 

W latach 40. podczas takich poszukiwań stwierdzono, że potencjalnym źródłem może być trzmielina. W zewnętrznej tkance korzeni odkładał się w formie wytrąceń kauczuk małocząsteczkowy, tak zwana gutaperka, dająca masę o mniejszej elastyczności niż kauczuk. Skoro zaś tak, różne instytucje podjęły próby sprawdzające, czy jest sens próbować produkcję z tego materiału. Informację puszczono do ówczesnych mediów jako kolejny element propagandy. Zapewniano, że Instytut Leśnictwa zbadał temat i potwierdził, że roślina nadaje się do przemysłowej produkcji gutaperki, bo w korze korzeni jest tej substancji od 5 do 7%, niektóre osobniki w sprzyjających miejscach miały do 20%. [6]

Tyle tylko, że po wycięciu korzeni roślina obumiera, zaś reszta trzmieliny nie miała za bardzo zastosowania. Potrzebna by była duża baza plantacji z kilkuletnimi roślinami aby zapewnić ciągłą produkcję. Drzewa kauczukowe miały zaś tę zaletę, że bez zabijania rośliny można było z niej zbierać lateks przez wiele lat. Inny problem zawierał się w podanych liczbach - zawartość 7% wydaje się spora, ale dotyczyła wyłącznie kory korzeni, która stanowi małą część masy systemu korzeniowego. Który z kolei stanowi tylko część samej rośliny. Na wyprodukowanie tony gutaperki należałoby wyrwać z ziemi i obłuskać z korzy korzenie kilkuset krzewów, które potem nie mają większych zastosowań - liści nie da się zwierzętom jako paszę, bo są trujące, a gałązki kilkuletnich osobników są za małe aby robić z nich wyroby drewniane.
Dlatego też stopniowo temat cichł, aż zaczęto wytwarzać kauczuk syntetyczny.

Mimo to w wielu artykułach opisuje się dziś wśród właściwości trzmieliny, że "z jej korzeni otrzymuje się kauczuk" jakby szło o coś nadal zachodzącego i normalnego. A że gutaperkę, pochodzącą z innych źródeł, wykorzystuje się w przemyśle, sporo artykułów twierdzi w naszych czasach, że trzmielina ma takie zastosowania przemysłowe. Podobne myślenie widzę odnośnie innych substancji - jeśli wiadomo ze źródeł, że pewną substancję wykryto po raz pierwszy w danej roślinie, to pewni siebie autorzy dopisują do listy zalet, że tę substancję się nadal z tej rośliny otrzymuje.
--------------
[1]  https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/4144899/ 
[2] https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0031942200844660
[3] https://pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Euonymus+europaeus
[4] https://academic.oup.com/rheumatology/article/49/10/1840/1773748
[5] https://miedzyrzec.info/artykuly/wyrosl-nowy-pomnik/

[6] "O gutaperkę z polskiego lasu", Życie Warszawy 5 czerwca 1952, CMB

wtorek, 3 listopada 2020

Drobne rośliny kwiatowe (23.) Pyleniec

 Pyleniec (Berteroa) to niska roślina łąkowa, lubiąca grunty jałowe i piaszczyste. Ma listki pokryte szarawą warstewką wosku i drobnymi włoskami, toteż rosnąc na poboczu kurzących, polnych dróg wydaje się zawsze opylona piachem - stąd nazwa. Należy do rodziny kapustowatych, stąd kwiaty podobne do rzeżuchy lub wiosnówki, drobne, białe, o czterech płatkach. Płatki charakterystycznie wcięte i wydłużone na boki. Kwiatostan zebrany w krótkie grono na końcu łodygi. 

Pyleniec z 30 października

I tu kolejna charakterystyczna cecha - kwiaty te mogą pojawiać się w nieskończoność, dopóki warunki pozwalają. Po przekwitnięciu zamieniają się w okrągłe torebki nasienne a pęd wydłuża się i wypuszcza z końca nowe kwiaty. Pyleniec zaczyna kwitnąć na początku lipca i nie jest niczym dziwnym, że kwitnie do końca września, w tym roku nadal natykam się na kwitnące kępy a mamy już koniec października. Jeśli nie zdarzy się epizod mocniejszych przymrozków, to pewnie będzie jeszcze wypuszczał kwiaty w połowie listopada.   

Jeśli ktoś myśli o zagospodarowaniu terenu w stylu naturalnej łąki kwiatowej, to pyleniec nadałby się do przedłużenia sezonu. Nie wiem czy są odmiany ozdobne.

Nie ma znalazłem informacji czy pyleniec był używany w ziołolecznictwie. Nie ma specjalnego smaku, jest łykowaty. Na pastwiskach jest rośliną niskiej wartości dla owiec, bardziej traktowany jako chwast. Bardziej istotne jest to, że jest rośliną trującą dla koni. Jeśli zbyt obficie porasta pastwisko lub stanowi zbyt duży składnik siana, konie doznają biegunki, obrzęku, objawów podobnych do ochwatu, osłabienia mięśni. W większości przypadków objawy same ustępują, ale osłabione osobniki mogą czasem zdechnąć.

Nie wiadomo jaki składnik za to odpowiada. Objawy mogłyby pasować do saponin lub lektyn. Chemia pyleńca nie była specjalnie badana. W jedynej pracy jaką znalazłem [1] wykazano, że wśród niezbyt wysokiej zawartości polifenoli głównymi są izokwercetyna, kwercetyna, kwas synapinowy i ferulowy, zaś we frakcji sacharydów dominuje arabinoza. Wyciągi mają niską aktywność przeciwutleniającą i żadną istotną przeciwbakteryjną.

Badaczki z Nowosybirska badając aktywność przeciwwirusową kilku roślin rosnących w okolicy, stwierdziły pewną niewielką aktywność przeciw namnażaniu ptasiej grypy AHN1 i grypy H3N2 dla każdej z nich, przy czym pyleniec miał stosunkowo największą aktywność wobec obu wirusów (były takie rośliny, które miały większą aktywność przeciwko jednemu a drugiemu nie).[2]

-------

[2]  https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28934870/

[2] https://www.bio-conferences.org/articles/bioconf/full_html/2020/08/bioconf_pd2020_00051/bioconf_pd2020_00051.html#R11

sobota, 18 lipca 2020

Drobne rośliny kwiatowe (22.) - Czyściec leśny

Czyściec nie jest może małą rośliną, ale przez większość roku nie wyróżnia się niczym specjalnym. W zasadzie poza okresem kwitnienia wygląda dokładnie tak samo jak pokrzywa, koło której zresztą często rośnie na podobnych stanowiskach. To roślina leśna, rzadko pojawia się poza miejscami o zwartych koronach. Lubi gleby żyzne, wilgotne. Porasta stanowiska ruderalne.
Czyściec przemieszany z pokrzywą
Aż do okresu kwitnienia jest trudna do odróżnienia od pokrzywy, poza tym, że oczywiście nie parzy. Piłkowane liście są nieco szersze oraz nie mają tak zdecydowanie podłużnego żyłkowania. U pokrzywy z podstawy liścia wychodzą trzy żyłki, które przez dużą część długości blaszki biegną równolegle, boczne docierają do brzegu często za połową.
U czyśćca żyłki boczne szybkiej docierają do brzegu.
Liście czyśćca częściej niż u pokrzywy są lekko wypukłe.

Czyściec
 Jego łodyga jest czterokanciasta, ma kwadratowy przekrój, w odróżnieniu od okrągłej łodygi pokrzywy. Inną charakterystyczną cechą jest brak przylistków - z miejsca, z którego odchodzą ogonki liściowe, u pokrzywy sterczą drobne, języczkowate wyrostki; brak ich zupełne u czyśćca.
Przylistki pokrzywy

Gdy w połowie czerwca czyściec zakwita i później, gdy na łodydze pozostaje kłos z nasionami, jest łatwiejszy do rozróżnienia. Kwiaty drobne, wargowe, fioletowe z ciemniejszym rysunkiem. Po przekwitnieniu głównego pędu, do końca lata mogą jeszcze rozkwitać na odrostach wyrastających z kątów liści.

Cała roślina posiada charakterystyczny zapach, nie do końca przyjemny. W zasadzie jest to ziołowy "smrodek" znany już z jasnoty, ale z dodatkową kwiatową nutą, która bardzo przypomina mi paczulę.

Zgodnie z nazwą w ziołolecznictwie czyściec był rośliną "czyszczącą krew". Ma właściwości rozkurczowe, żółciopędne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, wzmacniające i poprawiające stan skóry. Używany był przy reumatyzmie i dnie moczanowej. Z własnego doświadczenia mogę potwierdzić działanie moczopędne. Może być alternatywą dla zdecydowanie przereklamowanego czystka siwego, jaki w ostatnich latach stał się lokalną modą.

W niedawnym eksperymencie na szczurach stwierdzono pod wpływem wyciągu z czyśćca poprawę stanu pod względem niektórych objawów w zespole policystycznych jajników.
 https://link.springer.com/article/10.1186/s43043-020-0015-9


poniedziałek, 4 maja 2020

Drobne rośliny kwiatowe (21.) - Przetacznik blady i trójdzielny

Kolejne z naszych kilkudziesięciu przetaczników, tym razem z tych zakwitających dosyć wcześnie.

Przetacznik trójdzielny to drobna, niska roślinka, dorastająca do 20 cm wysokości, często występująca gromadnie. W miejscach mniej sprzyjających, suchych, pojedyncze rośliny osiągają tylko kilka centymetrów, zaskakując kwiatami na końcu niemal nagiej łodygi. Jego dolne listki, bliżej ziemi, są głęboko podzielone na trzy do pięciu płatów, siedzą parami na wznoszącej się łodydze. Liście wyrastające u szczytu pędu są tak głęboko podzielone, że w zasadzie rozpadają się na trzy lancetowate blaszki. Kwiaty ciemnobłękitne, wyróżniające się, zakwitające zazwyczaj najpierw na samych końcach pędów. Płatki podobnej długości co zielone działki widoczne między nimi. Cała roślina pokryta drobnymi, grubymi włoskami. Po przekwitnieniu kwiatu powstaje torebka nasienna podzielona pośrodku wyraźnym wcięciem, przez co nabiera kształtu zielonego serduszka.
Kwitnie w kwietniu, do maja, w sprzyjających warunkach zaczyna wypuszczać pierwsze kwiatki już w marcu.
Kwiat
Torebka nasienna i liście
Ogólny pokrój

Drugi przetacznik znaleziony nieopodal, to najprawdopodobniej p. blady. Dawniej uważany za odmianę lub podgatunek p. bluszczykowatego,  do którego jest bardzo podobny. Łodyga kładzie się na ziemi, dochodzi do 50 cm długości. Listki okrągławe, podzielone dwoma słabo zaznaczonymi wcięciami.
Najwyraźniejszą cechą gatunku są jednak kwiaty - o takim samym kształcie jak u pozostałych przetaczników, ale jasne. W zasadzie to białe z nieco różowym odcieniem, dobrze widocznym w kwiatach dopiero co rozkwitłych, potem blednące, jedynie ze słabo zaznaczonymi, ciemniejszymi żyłkami, czasem bardziej niebieskawymi. W sumie patrząc z dali wyglądają w trawie na białe, dlatego podejrzewam, że przez lata mogłem brać tę roślinę za którąś z wiosennych gwiazdnic.
Kwitnie od marca do kwietnia.

Oba gatunki znalazłem blisko siebie, w dolinie Bugu, w miejscu stosunkowo suchym, p. blady częściej w miejscach zacienionych przez krzaki.

niedziela, 12 kwietnia 2020

Drobne rośliny kwiatowe (20.) - Wiosnówka

Kolejna wczesnowiosenna roślina, która nie jest z tą porą kojarzona, bo jest tak drobna, że większość osób jej nie zauważa.


  Jako roślina z rodziny Kapustowatych ma drobne, białe kwiatki z czterema płatkami z wyraźnym wcięciem pośrodku, przypominające nieco tasznik, wznoszące się na zaczerwienionych szypułkach z rozetki drobnych liści tuż przy ziemi. Korzeń palowy, krótki.
  Upodobała sobie stanowiska suche i z niską roślinnością, pojawia się więc na późniejszych etapach sukcesji na piaszczystym podłożu, na obrzeżach zarastających grządek i pól okopowych, ale widuję ją też obficie w niezbyt udanych trawnikach, z przerzedzoną, bardzo nisko koszoną trawą na piaszczystym gruncie.

  Jej przepis na sukces to streszczenie cyklu życiowego w krótkim okresie - kiełkuje i wytwarza rozetkę liści jesienią, korzystając z wilgotniejszych warunków. W takiej formie zimuje i zaczyna rozwój, gdy tylko warunki pozwolą. Zależnie od tego ile zebrała sił i na ile pozwoliły warunki, wypuszcza jedną lub dwie szypułki z kwiatami, często rozgałęzione w drobne wierzchotki, dochodzące do 10-15 cm wysokości. W dobrych miejscach rozeta liści przy ziemi jest gęsta, nawet dwurzędowa i może wypuścić kilka soczystych szypułek kwiatowych. Jeśli warunki w danym miejscu były bardzo kiepskie, wówczas ogranicza się jak tylko można.
  Natykałem się na osobniki, które z rozetki liczącej tylko parę listków wypuszczały szypułkę długą na jeden centymetr, na której końcu pomieścił się jeden kwiat. Zważywszy więc, że korzeń często nie przekracza pół centymetra długości, jest to prawdziwa roślina w miniaturze.
Zgodnie z nazwą rodzajową kwitnie wcześnie - zaczyna wypuszczać kwiatki już pod koniec lutego, kwitnie najczęściej w marcu i kwietniu, w maju w większości miejsc obumiera wysypując drobne nasionka.
Niski trawnik obficie porośnięty wiosnówką. Wyglądał jak przyprószony drobnymi, białymi kwiatkami.
Dobrze sobie radząca wiosnówka z obfitą rozetą.

Ze względu na tą niezwykłą witalność zwróciło na nią uwagę ziołolecznictwo ludowe. Podobnie jak inne rośliny z tej rodziny zawiera olejki gorczycowe, co nadaje gęsiówce lekko szczypiący smak, nieco podobny do rzeżuchy, jeśli więc znajdzie się jej dostatecznie dużo, mogłaby być użyta jako składnik wiosennych sałatek. Ma działanie poprawiające trawienie, żółciopędne, przeciwbakteryjne oraz tradycyjnie "wzmacniające" i "czyszczące krew". [1]

------
[1] https://rozanski.li/2708/wiosnwka-pospolita-draba-verna-linne-jako-stomachicum-depurativum-et-cholagogum/


piątek, 9 sierpnia 2019

Drobne rośliny kwiatowe (19.) - Oman

Oman łąkowy, łąki nad Krzną w Białej Podlaskiej
Drobna bylina łąkowa o egzotycznie brzmiącej nazwie. Dorasta do pół metra wysokości, więc w miejscach o bujnej murawie może się chować. Liście wydłużone, wraz z łodygą pokryte miękkim kutnerem. Kwiaty o średnicy około 2 cm, z dużą ilością cienkich "płatków", i o lekko miodowym zapachu. W zasadzie przypomina trochę żółtą wersję stokrotki. Zwykle lubi wilgotne łąki, rowy przydrożne i obrzeża lasów, ale widywałem go też na suchych nieużytkach.
Podobne z wyglądu oman wierzbolistny i o. wąskolistny mają łodygę nagą lub z małą ilością włosków.

Od dawna używanym surowcem był korzeń omanu. Dobrze wysuszony nabiera przyjemnego, korzennego aromatu. Był więc używany jako przyprawa, także jako składnik aromatyzujący alkohole. Korzeń gromadzi jako substancję spichrzową inulinę, wielocukier z połączonych członów fruktozowych, który nie jest łatwo trawiony przez organizm, natomiast może być wykorzystany przez bakterie jelitowe. Substancja ta, której jest w omanie do 40%, od niego zresztą wzięła nazwę (łac. Inula). Poza nią korzeń zawiera olejek eteryczny, śluzy i gorzki seskwiterpenoid heleninę. Oprócz działania probiotycznego, korzeń omanu ma działanie wykrztuśne, osłonowe i przeciwbakteryjne. Gorzka helenina miałaby dodatkowo być związkiem grzybo i pierwotniakobójczym, wzmagającym wydzielanie żółci a nawet przeciwnowotworonym - choć akurat działanie proapoptyczne wykazano jak na razie tylko w testach in vitro, co nie przekłada się wprost na leczenie.

W ogrodach bywa sadzony oman wielki, dorastający do dwóch metrów i o kwiatach do 5-7 cm średnicy, jako ozdobna duża bylina. Jego korzeń jest też wyraźnie grubszy i dłuższy, dlatego zazwyczaj to z tego gatunku się go pozyskuje i taki dostępny jest w handlu.

niedziela, 23 czerwca 2019

Drobne rośliny kwiatowe (18.) - Podkolan

Tego drobnego storczyka znalazłem na poboczu leśnej drogi koło Siemion. Jest to zresztą miejsce o tyle ciekawe, że w maju znalazłem przy niej gnieźnika, a ostatnio jeszcze nie rozkwitłe pędy wyglądające jak któryś z kruszczyków. Jak zakwitną to się dowiem.

Kwiaty zebrane w wydłużone grono, po kilkanaście na łodygę. Przy ziemi dwa-trzy liście o szerokiej blaszce, które łatwo byłoby pomylić z rosnącą zresztą obok konwalią. Kwiaty z języczkowatą wargą, dwoma płatami po bokach i hełmem. Rozgrzebałem jednego kwiatka aby upewnić się, że ma sześć płatków i odpowiednią budowę.
W zasadzie od razu zgadłem, że może to być podkolan, choć znałem go tylko z obrazków. Wydawało mi się, że podobna może być jeszcze listera, ale ta ma jednak inne liście.
Podkolan i dwa liście przy odziomku. Po lewej przekwitła konwalia
Stanowisko okazało się dość liczne. Rośliny rosły na poboczu drogi. Wchodziłem w las ale znalazłem tam dwa-trzy osobniki, nie dalej niż trzy metry od pobocza. Może to kwestia korzystnego doświetlenia, a może nasiona i kawałki kłączy rozniosły się podczas wyrównywania nieutwardzonej powierzchni spychaczem. Na krótkim odcinku kilkunastu metrów po obu stronach drogi znalazłem 12 osobników, niektóre miały się na tyle dobrze, że wypuszczały dwa pędy kwiatowe.

Nie jestem natomiast do końca pewien czy był to częstszy podkolan biały, czy nieco rzadszy p. zielonawy. Poza widoczną w nazwie zielonkawą barwą, którą mogą zresztą  przyjmować oba gatunki, najistotniejszą różnicą wydaje się budowa ostrogi kwiatowej, która u p. zielonawego ma poszerzony koniec. Tak chyba było u osobników które znalazłem, ale to dość subtelne różnice.
Wedle internetowego Atlasu Roślin w okolicy znajduje się jedno stanowisko podkolanu białego, chyba w rezerwacie Koryciny, natomiast najbliższe stanowiska podkolanu zielonawego to już obrzeża Puszczy Białowieskiej.

niedziela, 12 maja 2019

Drobne rośliny kwiatowe (17.) - Żywiec

Tę akurat roślinę znalazłem, gdy jeszcze nie kwitła, ale jest na tyle ciekawa, że warto coś o niej napisać:

Znalazłem ją w lesie opodal Hajnówki, na wycieczce podczas majówki. Od razu poznałem, że ciemne narośla w kątach łodyżek liści to bulwki a nie jakieś owady, ale samej rośliny nie skojarzyłem. Jest gatunek lilii rozmnażający się w podobny sposób, czytałem też o jakimś jaskrze, ale ta roślina nie pasowała mi do tych rodzajów. Niewysoka, listki początkowo podzielone na pięć, sześć i  więcej, na szczycie łodygi kwiatowej w formie pojedynczych przylistków. Na czubkach widać było nierozwinięte jeszcze kwiaty, które jak oceniałem po kolorze zawiązujących się płatków, mogły być różowawe. No i te bulwki.
Niektóre gatunki rozmnażają się wegetatywnie wytwarzając cebulki, bulwki lub całe małe roślinki na pędach, najbardziej znana jest z tego kalanchoe żyworódka. Tu było najwyraźniej podobnie. Roślina nie miała konkretnego zapachu, same bulwki nie miały też specjalnie smaku (gdyby był to któryś z jaskrów, powinny być piekące). Zagadkę rozwiązałem dopiero w domu, i nie było to trudne, bo właściwość tej rośliny jest botanikom dobrze znana. Wpłynęła też chyba na nazwę rodzaju.

Żywiec bulwkowaty, bo tak nazywa się ten gatunek, to niezbyt częsta roślina zielna, lubiąca wilgotne lasy mieszane. Jej stanowiska są rozproszone po obrzeżach kraju, kilka na Podlasiu, kilka w Lubuskiem, parę na wybrzeżu i pogórzu, w centrum kraju niemal zupełnie jej brak. Do tego samego rodzaju należą jeszcze trzy rosnące u nas gatunki, o zupełnie innym pokroju i bez własności wytwarzania bulwek.
Należy do rodziny kapustowatych i wedle opisów powinien mieć lekko gorczycowy zapach, którego ja nie stwierdziłem.

Jeśli chodzi o zastosowanie, to mało jest o nim informacji. Różański napisał o nim trochę, okazuje się mieć ciekawe właściwości odkażające wewnętrznie, bakterio, pierwotniako i grzybobójcze, zewnętrznie regeneracyjne i zapobiegające wypadaniu włosów.*
------
*  https://rozanski.li/2778/zywiec-dentaria-w-praktycznej-fitoterapii/

niedziela, 7 kwietnia 2019

Drobne rośliny kwiatowe (16.) - Przetacznik



Przetaczniki to dość liczny rodzaj roślin zielnych, o charakterystycznych kwiatach. Jak zapamięta się ich wygląd, to z nielicznymi wyjątkami da się przy każdym poznać, że to "jakiś przetacznik". Jaki konkretnie, to już wymaga głębszej znajomości cech, rosną u nas bowiem liczne gatunki różniące się drobnymi szczegółami. Łącznie w Polsce rośnie około 40 gatunków.[1]

Na powyższym zdjęciu jest najprawdopodobniej przetacznik bluszczykowaty - pędy płożą się po ziemi, listki okrągłe ale z zaokrąglonymi wcięciami, trochę podobne do pomniejszonej wersji bluszczyku kurdybanka. Kwiaty z czterema płatkami, nie do końca symetrycznymi - kwiat jest zwykle nieco pochylony, wówczas górny płatek jest ciemniejszy, mniejszy, dolny zaś jaśniejszy, większy. Żyłkowanie ciemniej zabarwione, w formie równoległych linii.
Szybko pojawia się na wiosnę i szybko zaczyna kwitnąć - pierwsze kwiatki zauważyłem ponad tydzień temu. Wraz z przetacznikiem trójdzielnymp. wczesnym zwykle kwitnie już w marcu, ponieważ jednak jest bardzo drobny (kwiat wielkości paznokcia małego palca) to nie jest powszechnie kojarzony z kwiatami początku wiosny.

Częsty na łąkach przetacznik ożankowy
 Przetaczniki niekiedy są sadzone jako kwiat ozdobny, tu na przykład odmiany p. pagórkowatego, czy p. ząbkowanego o okazałych kwiatach. Znany jest pod łacińską nazwą Veronica, i niekiedy jako "kwiaty Weroniki" pojawia się w literaturze pięknej.
  Rośliny te są też ziołami leczniczymi, głównie w związku z zawartością irydioidów, takich jak aukubina i katalpol, które mają działanie przeciwzapalne, bakteriostatyczne i ochronne na miąższ wątroby, stosunkowo rzadko pojawiają się jednak w popularnych herbatkach i suplementach wątrobowych. Pod tym względem najbardziej cenione są p. perski i p. leśny.

Odmienny od zwykłego wyglądu i wielkości przetaczników, jest natomiast przetacznik kłosowy, dorastający w dobrych warunkach do metra, i z drobnymi, fioletowo-niebieskimi kwiatkami ułożonymi w kłos, trochę kojarzący się z wyglądem wrzosu. Sam przez długi czas nie kojarzyłem go z tym rodzajem roślin.
Występuje pospolicie, z tego co zauważyłem, częściej pojawia się w dolinach dużych rzek, widziałem go nad Wisłą i Bugiem, a niemal zupełnie brakowało go na łąkach kilkadziesiąt kilometrów dalej. Lubi suche murawy, rzadko wykaszane łąki, nasłonecznione stoki wzgórz. Może być sadzony w ogrodach, czy to jako forma dzika, czy to w odmianach ozdobnych, dostępnych w kolorach od białego, przez jasnoniebieski, różowy aż do czerwonego.
Podobny wygląd ma nieco rzadszy przetacznik długolistny, w którym liście są wyraźnie wydłużone, zaś kłosy kwiatów cienkie, często ze zwisającymi końcówkami. Lubi też wilgotne łąki i zadrzewienia. Możliwa jest jeszcze pomyłka z przetacznikiem zwodnym, ale ten jest u nas bardzo rzadki (krytycznie zagrożony).
------
[1] Krytyczna Lista Roślin Naczyniowych Polski, wedle edycji z 1995, rodzaj Veronica

wtorek, 30 października 2018

Drobne rośliny kwiatowe (15.) - Iglica

Jedna z moich ulubionych roślin. Właściwie pierwsza, która zwróciła moją uwagę na te najdrobniejsze kwiaty, nieraz wręcz chowające się w trawie. Ciepła jesień sprawiła, że nadal jeszcze kwitnie.

Iglica pospolita to powszechna roślina z rodziny bodziszkowatych, jest więc spokrewniona z pelargonią. Liście pierzaste, nieco przypominające liście marchwi. Łodyga lekko owłosiona, często czerwonawo nabiegła. Kwiaty małe, do centymetra średnicy, z fioletowymi płatkami i wyraźnymi czerwonymi pylnikami. Spotykane są też naturalne odmiany o innym ubarwieniu, widziałem zdjęcia formy z ciemniejszymi, purpurowymi plamami wewnątrz kwiatu. Sam w Warszawie, na Żeraniu, spotkałem populację o kwiatach białych, na której obrzeżach pojawiały się osobniki o cechach mieszanych - kwiaty były różowe lub białe z fioletowymi plamkami, czasem o różnym nasyceniu w obrębie jednej rośliny. Rośliny tej formy nie miały też czerwonawo podbarwionych łodyg.

Po przekwitnięciu powstaje owoc w formie długiej, ostro zwężającej się szpili, stąd nazwa rodzajowa, oraz ludowe "bociani dziób", "bociani nos". Owoc wysychając rozdziela się na pięć części, wyrzucając nasiona przyczepione do spiralnych ości. Ości te są wrażliwe na wilgoć, skręcając się i rozkręcając, dzięki czemu zaczepione w szczelinach podłoża nasiona są dosłownie wkręcanie w glebę jak wiertło.

Występuje pospolicie. Pierwotnie pochodziła z okolic śródziemnomorskich, ale rozprzestrzeniła się na inne kontynenty. Bywa uważana za chwast, choć niespecjalnie uciążliwy, chętnie pojawia się na trawnikach, zaś na polach w uprawach warzyw okopowych.
Była dawniej używana jako zioło lecznicze, choć ze względu na małe rozmiary, niespecjalnie cenne. Zawiera głównie garbniki i gorycze, polifenole z grupy kwasu galusowego, kwercetynę, jest więc typowym ziołem ściągającym, przeciwbiegunkowym, wzmacniającym naczynka krwionośne. Spośród alkaloidów zawiera nieco kofeiny.
-------
* https://www.researchgate.net/publication/314525800_THERAPEUTIC_POTENTIAL_OF_ERODIUM_CICUTARIUM_-A_REVIEW

niedziela, 13 maja 2018

Drobne rośliny kwiatowe (14.) - Miodunka

Miodunka ćma to jedna z tych roślin kwitnących wiosną, która umyka szerszej uwadze. W sumie jest nieefektowna, chyba że wystąpi w większym zagęszczeniu:
Charakterystyczną cechą są kwiaty, które zmieniają kolor w trakcie dojrzewania. Młode, jeszcze zupełnie nierozwinięte, są ciemnoróżowe. Stopniowo wraz z rozwojem przechodzą przez odcienie lila-różu, jasnego fioletu aż po wyraźny błękit. Na tej samej roślinie widać równocześnie wiele kwiatów w różnym stadium rozwoju, stąd interesujące zróżnicowanie kolorystyczne. Podobnie zachowują się też inne rośliny z rodziny ogórecznikowatych, do której oprócz miodunek należą niezapominajki, farbownik i żywokost.

Kwiaty ułożone od najmłodszych do najstarszych:




Miodunka ćma rośnie w lasach i zaroślach, preferuje miejsca wilgotniejsze i słabo nasłonecznione. Teraz w zasadzie już przekwita. Spokrewniona z nią miodunka plamista zakwita później, no i oczywiście ma białe plamki na liściach, dzięki czemu bywa sadzona w ogrodach w typie wiejskich lub naturalistycznych.

Miodunka jest też ziołem leczniczym. Zawiera stosunkowo dużo rozpuszczalnej formy krzemionki, ponadto saponiny o działaniu wykrztuśnym, regeneracyjną alantoinę oraz śluzy o działaniu osłonowym, stąd też od bardzo dawna polecana była na choroby krtani i płuc, na przykład pomocniczo przy gruźlicy i pylicy. Znalazło to zresztą odzwierciedlenie w nazwie łacińskiej - pulmonaria znaczy płucnik. Działanie osłonowe i regeneracyjne znajdowało też zastosowanie w chorobach żołądka i przełyku, oraz zewnętrznie w podrażnieniach skórnych.
Może być zjadana w sałatkach, ale nie ma specjalnego smaku.

piątek, 4 maja 2018

Drobne rośliny kwiatowe (13.) - Gwiazdnica

Gwiazdnica to jedna z tych najdrobniejszych roślin, na której kwiaty zwykle nie zwracamy uwagi.Tu akurat trafiła mi się gwiazdnica trawiasta:
Płatki są tak głęboko wcięte, że wydaje się, że rosną po dwa.  W przypadku tej drobnej, chowającej się w trawie roślinki, mają ok. 2-3 mm średnicy. Zdecydowanie okazalej wygląda gwiazdnica wielkokwiatowa, lubiąca rosnąć w nieco wilgotniejszych miejscach, pod osłoną drzew lub zgoła w lesie:
Tu średnica kwiatów dochodzi do centymetra. Ten gatunek chętnie rośnie gromadnie, oraz ma postać krótkożyjącej byliny, w zasadzie więc mógłby być użyty jako roślina ozdobna.

Gwiazdnice to rośliny zielne z rodziny goździkowatych, zwykle dość plenne i wcześnie zakwitające, w niektórych miejscach jako dość uciążliwe chwasty. Zwłaszcza gwiazdnica pospolita jest częstym chwastem ogrodowym, została zawleczona w niemal wszystkie zakątki globu. Liście i kwiaty gwiazdnic mogą być dodawane do wiosennych sałatek.
Podobnie jak wiele innych roślin z rodziny goździkowatych zawierają saponiny, co nadaje im działanie wykrztuśne i przeciwzapalne.

piątek, 13 kwietnia 2018

Drobne rośliny kwiatowe (12.) - jasnota purpurowa

To jedna z mniej znanych roślin, która zaczyna kwitnąć już dość wczesną wiosną.

Liście nieco podobne kształtem do pokrzywy, ale bardziej zaokrąglone, mniejsze i wyraźnie owłosione. Te na szczycie pędu dodatkowo podbarwione na różowawo. Kwiaty jasnofioletowe z zauważalnymi od spodu długimi, chowającymi się pod hełmiastą koroną pręcikami z ciemniejszymi zakończeniami.
Trochę podobna jest zakwitająca nieco później jasnota plamista, w której dolne płatki kwiatu zawierają wyraźne czerwone żyłkowanie, która nie podbarwia się na purpurowo a pośrodku jej listków może pojawiać się biała plama (wyprowadzono z niej wiele dekoracyjnych odmian).

Jasnota purpurowa to typowa roślina ruderalna, częsty chwast w uprawach warzyw. Jest miododajna, więc jej wczesne zakwitanie ma duże znaczenie dla uaktywniających się kolonii pszczół. Młode listki mogą być spożywane w wiosennych sałatkach, choć nie są za bardzo smaczne. Jako zioło lecznicze ma działanie żółciopędne i wykrztuśne, w pewnym stopniu też uspokajające i rozkurczowe.

Jej pędy, zwłaszcza w pełni rozwoju, wydzielają niezbyt przyjemny zapach. Olejek eteryczny destylowany z rośliny zawiera wyjątkowo dużo germakrenu D, ciekawego związku o 10-kątnym pierścieniu węglowodorowym, zawartego też w olejku ylangowym. Przypisuje się mu właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybiczne i przeciwnowotworowe.[1]

------
[1]  https://ayurvedicoils.com/tag/general-uses-of-germacrene-d