Drobne rośliny kwiatowe (27.) - Marzanka wonna

 Drobna bylina, która kwitnie właśnie teraz.

 Najbardziej charakterystyczna cecha to eliptyczne listki tworzące piętrowo okółki na łodydze. Najczęściej jest ich 8 ale występuje pewna zmienność plus - minus od tej średniej, nawet w obrębie jednego pędu. Listki odchodzą bezpośrednio od łodygi. Pęd czterokanciasty, krótki, do 40 cm wysokości.

Dopiero na samym końcu pędu pojawiają się drobne, białe kwiaty, o czterech krótkich płatkach, które nie wyróżniają się specjalnie. 

Roślina krucha, łatwo się łamie i zrywa. Płytko pod ziemią rozchodzi się cienkie kłącze, zabarwione na żółtopomarańczowy kolor. Latem pojawiają się drobne, kuliste nasionka, otoczone okrywą z haczykowatymi włoskami, które czepiają się sierści zwierząt i ubrania i tak rozprzestrzeniają.

Typowa roślina leśna, cieniolubna, w stanowiskach chronionych zwartymi koronami. Na polanach, poboczach przecinek i poręb ustępuje. Woli miejsca trochę wilgotniejsze ale nie mokre, z gęstą ściółką, lasy mieszane lub liściaste. Nie lubi suchych lasów sosnowych. W mojej okolicy nie widuję jej w dolinie Bugu, natomiast sporo jest jej w lasach na obrzeżach i stokach. Jeśli stanowisko sprzyja, tworzy kępy i rzadkie płaty.

Dawniej zaliczana do rodzaju marzanka (Asperula l.), dziś włączana do przytulii (Galium) ale nadal najczęściej znana jest pod starą nazwą systematyczną. Inne krajowe przytulie także tworzą okółki liści na łodygach, ale liście są dużo bardziej wydłużone, wręcz przypominają krótkie pędy, oraz kwitną dużo bardziej obficie, wypuszczając grona kwiatów także z niższych okółków. Potencjalnie można ją pomylić z przytulią leśną, która jednak rośnie dużo większa, może przekraczać metr.

Została zawleczona do USA i lokalnie uważana jest za roślinę inwazyjną. 

Skład

Jej najbardziej charakterystyczną cechą jest wysoka zawartość kumaryny (1,2-benzopironu), o słodkim zapachu, podobnym do woni siana, a w większym stężeniu do wanilii. Zapachu tego nie ma jednak w świeżym materiale. Po roztarciu liści czuć przede wszystkim zapach gniecionych liści i nic więcej. W roślinie występuje głownie w formie związanej jako glukozyd. Po uszkodzeniu tkanki glukozyd hydrolizuje, uwalniając prekursor. Ten cyklizuje do ostatecznej kumaryny wysychając. Dlatego zapach uwalnia się bądź po pozostawieniu na powietrzu roztartej rośliny, lub podczas suszenia. 

Ta właściwość spowodowała, że marzanka wonna zaczęła być używana do aromatyzowania żywności i kosmetyków. W Niemczech tradycją jest picie na wiosnę Wina Majowego robionego na bazie słodkiego wina, w którym maczano suszoną marzankę, do tego dodawano różne przyprawy, otrzymując bardzo aromatyczny napój. 

Kumaryna i inne jej pochodne są jednak w żywności składnikiem dość kontrowersyjnym. Niektóre typy kumaryn zwiększają wrażliwość skóry na światło, 4-hydroksykumaryny działają jak antywitaminy względem witaminy K i tym samym rozrzedzają krzew. Gdy rośliny bogate w kumaryny porastają pleśnią, czy to od porażenia grzybem, czy to od zapleśnienia w czasie złego suszenia siana, grzyby metabolizują je wytwarzając dimer dikumarol, którego zdolność do zatrzymywania krzepnięcia krwi jest znacznie wzmocniona. Badanie przyczyny śmierci zwierząt z objawami wewnętrznych krwawień, których krew w ogóle już nie krzepła, do czego dochodziło na duża skalę w czasie Wielkiego Kryzysu w USA, gdy rolnicy nie mogli sobie pozwolić na wyrzucenie poczerniałego w stogach siana, doprowadziło do rozwoju leków zapobiegających skrzepom. Pochodną 4-hydroksy kumaryny o silnym działaniu jest warfaryna, lek dziś podawany dla rozpuszczenia skrzepów i zapobiegania im w chorobach serca.

W ostatnich kilkunastu latach mocno zaostrzono normy zawartości w żywności także prototypowej kumaryny bez grupy hydroksylowej, ze względu na badania na szczurach, wskazujące na jej hepatotoksyczność. Na podstawie tych badań ustalono, że z zapasem bezpieczeństwa żywność sprzedawana w EU nie powinna zawierać więcej niż 2 mg kumaryny na 1kg. I jest to norma tak wyśrubowana, że niemal zmiotła z rynku wina majowe, żubrówkę i inne nalewki na bazie roślin bogatych w kumarynę; specjalnie dla napojów alkoholowych ustalono wyjątek dopuszczalnego stężenia 10 mg/l. Była też przyczyną ostrzeżeń o unikania nadmiernego używania cynamonu.

Cynamon jest otrzymywany z kilku gatunków drzew i za najbardziej szlachetny uważa się cynamon cejloński. Niestety wielu producentów sprzedaje mielony cynamon robiony z tańszej Kasji lub jej mieszanki z prawdziwym cynamonem. Konsumenci przywykli do cynamonu ze znaczną domieszką kasji, który ma ciemny kolor i słodszy zapach; przedstawiciel Darów Natury opowiadał mi, że gdy firma sprowadziła korę cynamonu w kawałkach, z certyfikatem, że to właściwy gatunek, to po wprowadzeniu na rynek przyprawy zmielonej u nich na miejscu mieli zwroty od klientów, uważających że ten cynamon jest jakiś podrobiony, bo jest jasny i ma bardzo korzenny zapach. Kasja natomiast zawiera znaczne ilości kumaryny i już ciasto zawierające jedną łyżeczkę może przekraczać unijną normę, stąd zalecenia dotyczące cynamonu tak generalnie, właśnie ze względu na praktykę mieszania różnych gatunków. 

Są jednak krytycy tego podejścia instytucji regulujących. Toksyczność wobec wątroby u szczurów i myszy wynika z metabolizowania kumaryny do epoksydu 3,4-kumarynowego. Tymczasem analizy krwi u ochotników sugerują, że u ludzi głównym metabolitem jest nieszkodliwa 7-hydroksykumaryna, czyli znany już wcześniej umbelliferon, a zatem hepatotoksycznosć u ludzi powinna być znacznie niższa. 

Innym ważnym składnikiem są irydioidy, a zwłaszcza asperulozyd, składnik występujący w wielu gatunkach z rodziny Rubiaceae, o działaniu przeciwzapalnym i przeciwwirusowym. Irydioidy są bronią przeciwko owadom i drobnym roślinożercom, na różne sposoby hamując wzrost. W eksperymentach na myszach wykazano, że asperulozyd hamuje gromadzenia się tłuszczu na diecie wysokokalorycznej. 

.